సంభాషణ సంస్కృతం –24
(Spoken Sanskrit)
Lesson-24
Dr. Ch.
Durgaprasada Rao,
Reader in
Sanskrit (Retd),
3/106,
Premnagar, Dayalbagh, AGRA.
चतुर्थी विभक्ति:
ఇంతవరకు మనం ప్రథమ, ద్వితీయా , తృతీయా విభక్తులు ఏ ఏ సందర్భాల్లో వస్తాయో తెలుసుకున్నాం . ఇప్పుడు చతుర్థీవిభక్తి
ఏ ఏ సందర్బాల్లో వస్తుందో కొన్నిటిని తెలుసుకుందాం .
Unit -1
सम्प्रदाने चतुर्थी (సంప్రదానే చతుర్థీ)
సంప్రదానం అంటే ఒక వ్యక్తి ఒక వస్తు
వును గాని, వ్యక్తిని గాని ఎవరికైనా ఇవ్వాలనుకు౦టే ఎవరికివ్వాలనుకున్నాడో
అతనికి(పుచ్చుకునే వ్యక్తికి ) సంప్రదానసంజ్ఞ కలుగుతుంది . సంప్రదానసంజ్ఞ కలిగిన
పదానికి చతుర్థీ విభక్తి వస్తుంది .
Example:- जनक: रामाय
सीतां दत्तवान् (జనక: రామాయ సీతాం దత్తవాన్)
Janaka gave Sita
to Rama
चतुर्थीविभक्तिः (दानार्थे)
ఉదా :- राजा विप्राय गां ददाति అనే వాక్యం ఉంది .
A king donates a cow to a
Brahmin
ఇక్కడ రాజు గోవును విప్రునకు దానంగా
ఇస్తున్నాడు . దానం పుచ్చుకునే విప్రునకు సంప్రదాన సంజ్ఞ కలిగి చతుర్థీ విభక్తి వచ్చి విప్రాయ ఔతుంది . అలాగే पिता पुत्राय धनं दत्तवान् అన్నచోట డబ్బు పుచ్చుకున్న వాడు పుత్రుడు. పుత్రునకు చతుర్థీ విభక్తి వస్తుంది . అలాగే माता पुत्रिकायै शाटिकां दत्तवती ( తల్లి కుమార్తెకు చీర ఇచ్చినది
) Mother gave a saree to her daughter.
Note:- ఇక్కడ మనం ఒక విషయాన్ని
గమనించాలి. అదే౦టంటే షష్ఠీ విభక్త్యంతశబ్దానికి కృతే అనే పదం చేరిస్తే చతుర్థీ
అర్థం వస్తుంది .
षष्ठी + कृते = चतुर्थी
( షష్ఠీ+కృతే = చతుర్థి ). దీనివల్ల ప్రత్యేకంగా చతుర్థీవిభక్తి గుర్తు
పెట్టుకోవలసిన అవసరం లేదు .
रामस्य + कृते = रामाय – (రామస్య + కృతే = రామాయ)
पुत्रस्य + कृते = पुत्राय -- (పుత్రస్య + కృతే = పుత్రాయ )
सीताया: +कृते = सीतायै ( సీతాయా: + కృతే = సీతాయై )
पुत्रिकाया: +कृते =पुत्रिकायै (పుత్రికాయా: + కృతే = పుత్రికాయై)
तव + कृते =तुभ्यम् ( తవ +కృతే = తుభ్యం )
मम + कृते = मह्यम् (మమ + కృతే = మహ్యం )
Unit – 2
रुच्यर्थे
ఒకరు ఒక వస్తువును ఇష్టపడుతున్నప్పుడు
ఎవరు ఇష్ట పడుతున్నారో వారికి చతుర్థీ విభక్తి వస్తుంది
गणेशाय रोचते मोदक: (వినాయకునకు ఉ౦
డ్రాళ్ళు చాల ఇష్టం )
Lord Vinayaka is fond of eating
laddus
: कृष्णाय रोचते नवनीतम् (కృష్ణునికి వెన్న అంటే ఇష్టం)
Lord Krishna is fond of eating
butter
शिवाय रोचते बिल्वपत्रम् (శివునకు బిల్వ దళం అంటే ఇష్టం ) Lord Siva favours the Bilva leaf.
बालकेभ्यो रोचते क्रीडा ( పిల్లలకు
ఆటలంటే చాల ఇష్టం ) children are fond of
playing sports .
छात्राय रोचते विराम: ( విద్యార్థికి సెలవు అంటే చాల ఇష్టం )
पुत्राय रोचते माता (పిల్లవాడికి తల్లి అంటే చాల ఇష్టం )
Unit – 3
नम: योगे నమ: అనే
పదం ఉపయోగించినప్పుడు ఆ నమస్కారం ఎవరికి
ఉద్దేశి౦పబడిందో వారికి చతుర్థీ విభక్తి వస్తుంది .
शिवाय नम: శివాయ నమ: -- हरये नम: హరయే నమ:-- गुरवे नम: గురవే నమ: :-- सीतायै नम: సీతాయై నమ: , सरस्वत्यै नम: సరస్వత్యై నమ: -- मात्रे नम: మాత్రే నమ: -- पित्रे नम: -- పిత్రే నమ:
Note:-- నమ: అనే మాట వాడినప్పుడే ఈ నియమం వర్తిస్తుంది . ఒకవేళ ‘నమామి’ అనే క్రియా పదం వాడినప్పుడు
ఈ నియమం వర్తించదు , చతుర్థి రాదు . ద్వితీయా విభక్తి వస్తుంది . అప్పుడు
शिवं नमामि “ శివం నమామి” हरिं नमामि “హరిం నమామి” गुरुं नमामि “గురుం నమామి” सीतां नमामि “సీతా౦ నమామి” गौरीं नमामि “గౌరీం నమామి” मातरं नमामि “మాతరం నమామి” , पितरं
नमामि “పితరం నమామి” అని
ద్వితీయావిభక్తియే వస్తుంది .
Unit-4 కోపం, ద్రోహం, అసూయ మొదలైన
భావాలను చెప్పే క్రియా పదాలు ఉపయోగించినప్పుడు వాటికి ఎవరు గురి అవుతారో వారికి
చతుర్థీ విభక్తి వస్తుంది .
Example: कपय: कुप्यंति पवनतनयाय
వానరులు ఆంజనేయ స్వామిని
నిందించారు
राघवविरहज्वालानलसंतापितसह्यशैलशिखरेषु
सुखं शयाना: कपय: कुप्यंति पवन तनयाय
రాఘవవిరహజ్వాలానలసంతాపితసహ్యశైలశిఖరేషు
సుఖం శయానా: కపయ: కుప్యంతి పవన తనయాయ .
వానరులు ఆంజనేయ స్వామిపై కోపం
ప్రదర్శించారట .
ఆంజనేయస్వామి సీతను వెదకడానికి వెళ్ళాడు . ఆ సమయంలో రాముడు మిగిలిన వానరులతో సహ్యపర్వతంపై ఉన్నాడు.
రాముడు సీతావియోగంతో ఉండటంవల్ల అతనిలో విరహాగ్ని ఉంది . ఆ అగ్నికి అక్కడున్న
వానరులు చలికాచుకు౦టున్నారు. ఎప్పుడైతే ఆంజనేయస్వామి లంకలో సీత కనిపి౦చిందని తెలియ
జేశాడో వెంటనే అతనికి విరహం పోయింది , అగ్ని చల్లారిపోయింది . అంతవరకు హాయిగా చలికాచుకు౦టున్న
వానరులు ఆ అవకాశం కోల్పోయారు. చలికి
తట్టుకోలేక దానికి కారకుడైన ఆంజనేయ స్వామిని తిట్టిపోశారు .
राक्षसा: देवेभ्य: द्रुह्यन्ति
రాక్షసులు దేవతలకు ద్రోహం
తలపెడుతున్నారు .
दुर्योधन: भीमाय असूयति
(దుర్యోధన : భీమాయ అసూయతి)
దుర్యోధనుడు భీమునిపై
అసూయపడుచున్నాడు .
ఒక వస్తువును ఒక ప్రయోజనం కోసం
ఉపయోగించేటప్పుడు ఆ ప్రయోజనం చతుర్థీ విభక్తిలో ఉంటుంది
यूपाय दारु यूपदारु (యూపాయ దారు యూపదారు)
ఈ కర్ర యూపస్తంభం కోసం (యజ్ఞాలలో
చంపబోయే జంతువును ఒక స్తంభానికి కడతారు . దాన్ని యూపస్తంభం అంటారు )
भूतेभ्यो बलि: भूतबलि:
ప్రాణుల కోసం ఉంచిన ఆహారం
మన భారతీయ సంప్రదాయంలో మనం అన్నం తినే ముందు ఇతర ప్రాణులకు లేదా జంతువులకు కొంత
ఆహారాన్ని సమకూర్చడం ఉంది . దాన్ని భుతబలి అంటారు . ప్రాణులకు ఉంచిన ఆహారం అని
అర్థం .
कुण्डलाय अष्टापदम्
ఈ బంగారం కుండలాలు కోసం మొ||
ఇంకా ఎన్నో అనేక సందర్భాల్లో చతుర్థీ విభక్తి వస్తుంది . అవన్నీ
ముందు ముందు తెలుసుకోవచ్చు .
సంస్కృత శ్లోకం (Sanskrit Sloka) ఇది ఎంత
సరళంగా సంభాషణాత్మకంగా ఉందో గమనించండి .
पितुर्मे को व्याधि:? हृदयपरिताप: खलु महान्
किमाहुस्तं वैद्या:? न खलु भिषजस्तत्र निपुणा : |
किमाहारं भुङ्क्ते ? शयनमपि भूमौ निरशन:
किमाशा स्यात् ? दैवं स्फुरति हृदयं वाहय रथम् ||
भासस्य प्रतिमानाटकम्/III
act-I sloka.
At the
time of Dasaratha’s departure, Bharata was not there in Ayodhya . He was in his
maternal uncle’s house. A chariot was sent to Bharata to bring him back to
Ayodhya . The charioteer with out disclosing the demise of Dasaratha requested
him to come back to Ayodhya. But the sudden visit of the charioteer put Bharata
in tension. The conversation that took place between Bharata and the charioteer
is worth mentioning.
Bharata: - पितुर्मे को व्याधि:? = What is the ailment of my father?
Charioteer: - हृदयपरिताप: खलु महान् = It is an unbearable mental agony
Bharata
:- किमाहुस्तं वैद्या:? = What did the doctors say?
Charioteer: - न खलु भिषजस्तत्र निपुणा : = Doctors are not skilful to treat
him properly
किमाहारं भुङ्क्ते ? = Is he taking any food?
शयनमपि भूमौ निरशन: = lying on the ground with no food
किमाशा स्यात् ? = Is there any hope of
survival?
दैवं = none else except God
स्फुरति हृदयं वाहय रथम् = My heart palpitates (with tension) drive the chariot
