సంభాషణ సంస్కృతం –28
(Spoken Sanskrit)
Lesson-28
Dr. Ch.
Durgaprasada Rao,
Reader in Sanskrit (Retd),
3/106, Premnagar, Dayalbagh,
AGRA.
Unit:-I विशेषणविशेष्यभाव: (सर्वविभक्तिषु )
సంస్కృతభాషలో ఒక నియమం ఉంది .
అదే౦టంటే విశేషణం ఏ లింగ , వచన , విభక్తులలో
ఉంటే, విశేషణం కూడ అదే లింగం , అదే వచన , అదే విభక్తిలో ఉండాలి .
यल्लिङ्गं यद्वचनं या च विभक्ति : विषेष्यस्य तल्लिङ्गं
तद्वचनं सा च विभक्ति: विशेषणस्यापि ||
Examples:
1. उत्तम: अध्यापक: योग्याय शिष्याय उत्तमां विद्यां
ददाति
2. शिष्या: निपुणम् अध्यापकम् आश्रयन्ते
3. बालक: नूतनेन वस्त्रेण शोभते
4. पिता उत्तमाय वराय पुत्रिकां ददाति
5. अतिथि: दूरात् प्रदेशात् आगतवान्
6. उत्तमस्य आहारस्य
सेवनं आरोग्यप्रदं भवति ||
7. उन्नतेषु शिखरेषु जनावास: प्रमादाय भवति ||
१ . अकारान्त पुम्लिंग शब्द: सप्तविभक्तिषु त्रिषु वचनेषु
Example: - एकवचनम् -
द्विवचनम् - बहु वचनम्
प्रथमा विभक्ति -(रम्य:) बालक: - (रम्यौ ) –बालकौ – (रम्या:) - बालका:
द्वितीया :-- (रम्यं) – बालकं – (रम्यौ
)–बालकौ- (रम्यान्)- बालकान्
तृतीया {-- (रम्येण) बालकेन –(रम्याभ्यां) –बालकाभ्यां
–(रम्यै:) बालकै:
चतुर्थी :-- (रम्याय ) बालकाय –(रम्याभ्यां
) बालकाभ्यां (रम्येभ्य:) बालकेभ्य:
पञ्चमी :-- (रम्यात् ) बालकात् - (रम्याभ्यां ) बालकाभ्यां
(रम्येभ्य:) बालकेभ्य:
षष्ठी: - (रम्यस्य ) बालकस्य –(रम्ययो:)
बालकयो: -( रम्याणां)-बालकानाम्
सप्तमी :-- (रम्ये )
बालके -- (रम्ययो:) बालकयो: -- (
रम्येषु ) बालकेषु
संबोधन प्रथमा :-- (हे रम्य) बालक ! –(हे रम्यौ )बालकौ !
(हे रम्या:) बालका: !
२. आकारान्त स्त्रीलिंग शब्द: सप्तविभक्तिषु त्रिषु वचनेषु
एकवचनम् - द्विवचनम् - बहु वचनम्
(रम्या ) बालिका (रम्ये ) –बालिके – (रम्या:) - बालिका:
(रम्यां ) –बालिकां – (रम्ये )–बालिके -
(रम्या:)
– बालिका:
(रम्यया) बालिकया – (रम्याभ्यां)
–बालिकाभ्यां – (रम्याभि: ) बालिकाभि:
(रम्यायै ) बालिकायै
–(रम्याभ्यां
) बालिकाभ्यां (रम्याभ्य:)
बालिकाभ्य:
(रम्याया: ) बालिकाया:
- (रम्याभ्यां ) बालिकाभ्यां (रम्याभ्य:) बालिकाभ्य:
(रम्याया:) बालिकाया: – (रम्ययो: ) बालिकयो: - ( रम्याणां)-बालिकानाम्
(रम्यायाम् ) बालिकायाम् -- (रम्ययो:) बालिकयो: -- ( रम्यासु ) बालिकासु
(हे रम्ये ) बालिके –
(हे रम्ये ) बालिके - ( हे रम्या: )
बालिका:
३. अकारान्त नपुंसकलिंगशब्द:
सप्तविभक्तिषु त्रिषु वचनेषु
एकवचनम् - द्विवचनम् - बहु वचनम्
(रम्यम् ) पुस्तकम् - (रम्ये ) पुस्तके – (रम्याणि) - पुस्तकानि
(रम्यम् ) पुस्तकम्
(रम्ये ) पुस्तके
–
(रम्याणि) - पुस्तकानि
(रम्येण) पुस्तकेन (रम्याभ्यां) –पुस्तकाभ्याम्
–(रम्यै:)
पुस्तकै:
(रम्याय ) पुस्तकाय (रम्याभ्यां ) पुस्तकाभ्यां (रम्येभ्य:) पुस्तकेभ्य:
(रम्यात् ) पुस्तकात् - (रम्याभ्यां ) पुस्तकाभ्यां (रम्येभ्य:) पुस्तकेभ्य:
(रम्यस्य ) पुस्तकस्य –(रम्ययो:) पुस्तकयो: -(
रम्याणां)-पुस्तकानाम्
(रम्ये ) पुस्तके -- (रम्ययो:) पुस्तकयो: -- ( रम्येषु ) पुस्तकेषु
(हे रम्य) पुस्तक – (हे रम्यौ )
पुस्तकौ (हे रम्याणि) पुस्तकानि
रम्य: राम: -- रम्या –सीता --- रम्यं
–वनम्
Example : - (रम्य:) राम: (रम्यया
) सीतया सह (रम्यम्) अरण्यं गतवान्
४.
इकारान्त
शब्द: सप्तविभक्तिषु त्रिषुवचनेषु ||
एकवचनम् - द्विवचनम् - बहु वचनम्
हरि: -
हरी – हरय:
हरिम् –
हरी – हरीन्
हरिणा – हरिभ्याम्- हरिभि:
हरये - हरिभ्याम् - हरिभ्य:
हरे: -- हरिभ्याम् - हरिभ्य: “
हरे: - हर्यो: --- हरीणाम्
हरौ - हर्यो:
हरिषु
हे हरे – हे हरी – हे हरय:
५.
उकारान्त
पुम्लिंग शब्दा: सप्तविभक्तिषु त्रिषुवचनेषु
एकवचनम् - द्विवचनम्
- बहु
वचनम्
गुरु: -
गुरू- गुरव:
गुरुम्
– गुरु – गुरुन्
गुरुणा – गुरुभ्याम् – गुरुभि:
गुरवे गुरुभ्याम् गुरुभ्य:
गुरो:
- गुरुभ्याम्
– गुरुभ्य:
गुरो:
- गुर्वो: गुरूणाम्
गुरौ
– गुर्वो:
गुरुषु
हे
गुरो – हे गुरु
हे गुरव:
संख्यावाचकशब्दा:
ఇక సంఖ్యా వాచకాల విషయాని కొస్తే ఒకటి , రెండు , మూడు , నాలుగు ఇవి లింగాన్ని బట్టి మార్పు చెందుతాయి . ఐదు నుండి
ఆపై సంఖ్యావాచకాలన్ని మూడు లి౦గాల్లోను
ఒకే లాగ ఉంటాయి .
ఏక: బాలక: ---- ఏకా బాలికా --- ఏకం పుస్తకం
ద్వౌ బాలకౌ – ద్వే బాలికే – ద్వే పుస్తకే
త్రయ:
బాలకా: --- తిస్ర: బాలికా:
- - త్రీణి పుస్తకాని
చత్వార:
పురుషా: -- చతస్ర: మహిళా:
-- చత్వారి పుస్తకాని
वाक्यरचना
एक: बालक: एका बालिका एकं
पुस्तकं स्वीकृत्य पाठशालां गच्छत: ||
द्वौ पुरुषौ द्वे महिले
द्वे वाहने अधिरुह्य
कलाशालां गच्छन्ति ||
त्रय: क्रीडाकारा: तिस्र: क्रीडाकारिण्य: त्रीणि
कन्दुकानि स्वीकृत्य क्रीडन्ति ||
चत्वार: युवका: चतस्र: युवतय: चत्वारि
फलानि स्वीकृत्य देवालयं प्रविशन्ति ||
‘तत्’ शब्दस्य सप्तविभक्तिषु
– त्रिषु वचनेषु- त्रिषु लिङ्गेषु रूपाणि
పుంలింగం स: అతడు -एष: ఇతడు
स: అతడు -तौ వారిద్దరు – ते వారందరు
तम् అతనిని -तौ వారిద్దరిని
– तान् వారందరిని
तेन అతని చేత –ताभ्याम् వారిద్దరిచేత - तै: వారందరి చేత
तस्मै అతనికొరకు – ताभ्याम् వారిద్దరికొరకు तेभ्य: వారందరి
కొరకు
तस्मात्అతని వలన - ताभ्याम् వారిద్దరివలన
- तेभ्य: వారందరి వలన
तस्य అతనియొక్క – तयो:
వారిద్దరియొక్క - तेषाम् వారందరి
యొక్క
तस्मिन् అతనియందు - तयो: వారిద్దరియందు – तेषु వారందరి
యందు
స్త్రీ లింగం सा ఆమె एषा ఈమె
सा ఆమె –ते వారిద్దరూ –ता: వారందరు
तां ఆమెను – ते వారిద్దరిని -
ता: వారందరిని
तया ఆమె చేత – ताभ्याम् వారిద్దరి చేత – ताभि: వారందరి చేత
तस्यै ఆమె కొరకు – ताभ्याम् వారిద్దరి కొరకు - ताभ्य: వారందరి కొరకు
तस्या: ఆమె వలన – ताभ्याम् వారిద్దరి వలన - ताभ्य: వారందరి వలన
तस्या: ఆమె యొక్క - तयो: వారిద్దరి యొక్క – तासाम् వారందరి యొక్క
तस्यां ఆమె యందు – तयो: వారిద్దరి యందు - तासु వారందరి యందు
నపుంసక లింగం तत् అది एतत् ఇది
तत् అది –ते ఆ రెండు – तानि అవి అన్ని
तत् దానిని -ते అరె౦టిని –तानि వాటన్నిటిని
तेन దాని చేత –ताभ्याम्- ఆరెంటి చేత तै:
వాటన్నిటి చేత
तस्मै దాని కొరకు – ताभ्याम् ఆ రెండిటి కొరకు —तेभ्य: వాటన్నిటి కొరకు
तस्मात् దాని వలన -ताभ्याम् –ఆ రెంటి వలన तेभ्य: వాటన్నిటి వలన
तस्य దానియొక్క – तयो: ఆ రెంటి యొక్క -तेषाम्
వాటన్నిటి యొక్క
तस्मिन् దాని యందు - तयो: ఆరెంటియందు - तेषु వాటన్నిటి యందు
SANSKRIT
SLOKA
తలలు పది - సమాధానం ఒక్కటే
(Heads are ten but the answer is one)
ఒకసారి రావణుని భార్య మండోదరి తన భర్తతో “ ఏమండి! ఇంద్రాది
లోకపాలకులు, విష్ణువు, చంద్రుడు, సూర్యుడు, సర్పరాజులు, విద్యాధరులు మొదలైన మహానుభావులందరు మీకు శత్రువులే. మీకు ఎవరితోను
పడదు. ఈ సృష్టిలో, మీదృష్టిలో, మీకు ఇష్టుడని చెప్పదగిన గొప్పవ్యక్తి ఒక్కరైనా ఉన్నారా? ఒక వేళ ఉంటే
ఆయనెవరో వివరించండి” అని వినయంతో
అడిగింది. రావణుడు ఆ ప్రశ్నకు సమాధానంగా చిరునవ్వు చిందిస్తూ పదితలలతో ఇలా అన్నాడట. ఒక తల శూలి యని , రెండో తల శంభుడని, మూడోతల
పినాకి యని, నాల్గోతల శివుడని, ఐదో తల భవుడని, ఆరో తల పశుపతి యని, ఏడో తల శర్వుడని, ఎనిమిదో తల
ఈశ్వరుడని, తొమ్మిదోతల భర్గుడని పదో తల పేరుచెప్పకుండ ‘చ’ అనే పదంతో ఈశ్వరుణ్ణే సూచి౦చాయట. ఈవిధంగా పది
తలలు వరుసగా ఈశ్వరునే పేర్కొని అతని శివభక్తి పారమ్యాన్ని వ్యక్తం
చేశాయి.
ఇంద్రాద్యా:
లోకపాలా: హరివిధు తపనా: నాగవిద్యాధరాద్యా:
ద్వేష్యా: సర్వేsపి దేవా: ప్రియ
తవ వరద: కోsపి వంద్యో గరీయాన్?
శ్రుత్వా వాచం
ప్రియాయా: ఇతి దశముఖత: ప్రాహ వాక్యం దశాస్య:
శూలీ శంభు:
పినాకీ శివ భవ పశుప: శర్వ ఈశశ్చ భర్గ:
Once Mandodari, the
wife of Ravana asked her husband. “Dear Sir, all the Gods like Indra, Vishnu, the Moon, the Sun, the kings of
serpents vidyadharas are treated by you as enemies. No one is liked by you in
these three worlds. Is there any person in these three worlds who is great,
giver of boons and dearest to you? Having been asked by his wife, Ravana, the ten headed
demon, replied cheerfully with his ten heads. The first head mentioned the name
suli ( Lord Siva), the second one Sambhu ( Lord Siva) , the third one
Pinaki ( Lord Siva), the fourth one Siva ( Lord Siva), the fifth one Bhava ( Lord
Siva), the sixth one Pasupa ( Lord Siva), the seventh one Sharva ( Lord Siva),
the eighth one Isa ( Lord Siva) the ninth one Bharga ( Lord Siva) and the
tenth one suggested the same Deity ( Lord Siva) with the word ‘cha’ with out
mentioning His name directly.
इन्द्राद्या: लोकपाला: हरिविधुतपना: नागविद्याधराद्या:
द्वेष्या: सर्वेऽपि देवा: प्रिय ! तव वरद: कोsपि वन्द्यो गरीयान्
श्रुत्वा वाचं प्रियाया: इति दशमुखत: प्राह वाक्यं दशास्य:
शूली शंभु: पिनाकी शिव भव पशुप: शर्व ईशश्च भर्ग:
(SubhashitaRatnaBhandagaram-p-184/v-77)
