SPOKEN SANSKRIT-20

SPOKEN SANSKRIT-20

Dr. Durga Prasada Rao Chilakamarthi

dr.cdprao@gmail.com

Lesson—16

                                                      विशेषणविशेष्यभाव:

Generally an adjective qualifies noun or a pronoun in a sentence. Normally adjectives have no definite gender. They are used in accordance with the gender of the noun or pronoun.  In Sanskrit Grammar there is complete declension for all adjectives quite in accordance with the noun or pronoun. Here is the rule: यल्लिङ्गं यद्वचनं या च विभक्ति: विषेष्यस्य तल्लिङ्गं तद्वचनं सा च विभक्ति: विशेषणस्यापि which means that the noun and the adjective should be in the same gender, same number and same case. If the noun is in masculine gender the adjective is also in masculine. If the noun is in singular number the adjective is also in singular. Similarly if the noun is in nominative case the adjective is also in the nominative case. This rule is applicable even for numerical words also.  

विशेषणविशेष्यभाव: in three genders:

                पुंलिङ्ग:        स्त्रीलिङ्ग:         नपुंसकलिङ्ग:

   रम्य: राम:      -    रम्या सीता –          रम्यं वनम्

     सुन्दर:  बालक:  -      सुन्दरी बालिका –              सुन्दरं पुस्तकम्

    रमणीय: वृक्ष:  -         रमणीया लता –           रमणीयं पुष्पम्

    कमनीय: ग्रन्थ: -       कमनीया कथा –                कमनीयं काव्यम्        

    चतुर: कथक: --               चतुरा नटी –                    चतुरं प्रदर्शनम् 

  

विशेषणविशेष्यभाव: in three genders, three numbers and seven case.                                                   

पुंलिङ्ग: (masculine gender)                

 विभक्ति :                    एकवचनम्          द्विवचनम्              बहुवचनम्             

n      प्रथमा --  सुन्दर: बालक: *   सुन्दरौ बालकौ *         सुन्दरा: बालका:

n      संबोधन प्रथमा-- हे सुन्दर बालक ! * हे सुन्दरौ बालकौ *  हे सुन्दरा: बालका:

n      द्वितीया -- सुन्दरं बालकं *     सुन्दरौ बालकौ *       सुन्दरान् बालकान्

n      तृतीया -- सुन्दरेण बालकेन*  सुन्दराभ्यां बालकाभ्याम् *   सुन्दरेभ्य: बालकेभ्य:

n      चतुर्थी-- सुन्दराय बालकाय * सुन्दराभ्यां बालकाभ्याम् *   सुन्दरेभ्य: बालकेभ्य:

n      पञ्चमी-- सुन्दरात् बालकात्* सुन्दराभ्यां बालाकाभ्याम् *  सुन्दरेभ्य: बालकेभ्य:

n      षष्ठी-- सुन्दरस्य बालकस्य*  सुन्दरयो: बालकयो:*      सुन्दराणां बालकानाम्

n      सप्तमी -- सुन्दरे बालके *  सुन्दरयो: बालकयो: * सुन्दरेषु बालकेषु                                          

  स्त्रीलिङ्ग: (feminine gender)  

विभक्ति:    एकवचनम्          द्विवचनम्              बहुवचनम्             

              

   प्रथमा:-   सुन्दरी बालिका ||   सुन्दर्यौ बालिके ||        सुन्दर्य: बालिका:

सं || प्रथमा:-  हे सुन्दरि बालिके || हे सुन्दर्यौ बालिके || हे सुन्दर्य: बालिका:

द्वितीया:-  सुन्दरीं बालिकाम् || सुन्दर्यौ बालिके ||      सुन्दर्य: बालिका:

तृतीया:-  सुन्दर्या बालिकया || सुन्दरीभ्यां बालिकाभ्याम् || सुन्दरीभि: बालिकाभि:

   चतुर्थी:-  सुन्दर्यै बालिकायै || सुन्दरीभ्यां बालिकाभ्याम् || सुन्दरीभ्य: बालिकाभ्य:

   पञ्चमी:- सुन्दर्या: बालिकायै || सुन्दरीभ्यां बालिकाभ्याम् || सुन्दरीभ्य: बालिकाभ्य:

   षष्ठी-  सुन्दर्या: बालिकाया: || सुन्दर्यो: बालिकयो: ||     सुन्दरीणां बालिकानाम्

   सप्तमी- सुन्दर्यां बालिकायाम् || सुन्दर्यो: बालिकयो: ||    सुन्दरीषु बालिकासु

नपुंसकलिङ्ग: (Neuter gender)

विभक्ति:        एकवचनम्          द्विवचनम्              बहुवचनम्

      प्रथमा   सुन्दरं  पुस्तकम्  * सुन्दरे पुस्तके *                     सुन्दराणि पुस्तकानि  

द्वितीया सुन्दरं  पुस्तकम्  * सुन्दरे पुस्तके *                      सुन्दराणि पुस्तकानि  

तृतीया -- सुन्दरेण पुस्तकेन * सुन्दराभ्यां पुस्तकाभ्याम्  * सुन्दरै: पुस्तकै:

चतुर्थी--  सुन्दराय पुस्तकाय * सुन्दराभ्यां पुस्तकाभ्याम् * सुन्दरेभ्य: पुस्तकेभ्य:

पञ्चमी-- सुन्दरात् पुस्तकात् * सुन्दराभ्यां पुस्तकाभ्याम्  * सुन्दरेभ्य: पुस्तकेभ्य:

षष्ठी--  सुन्दरस्य पुस्तकस्य* सुन्दरयो: पुस्तकयो:     *  सुन्दराणां पुस्तकानाम् 

सप्तमी -- सुन्दरे पुस्तस्के  * सुन्दरयो: पुस्तकयो:     *  सुन्दरेषु पुस्तकेषु

        पुंलिङ्ग:              स्त्रीलिङ्ग:           नपुंसक लिङ्ग:

n      एक:                      एका                एकम् 

n      एक: बालक:-                     एका बालिका                  एकं  पुस्तकम्

n      एक: वृक्ष:                       एका लता              एकं   पुष्पम्

n      एक: चमस:                       एका दर्वी                 एकं  पात्रम्

n      एक: पुरुष:                      एका महिला                  एकं मन्दिरम् 

n      एक: समुद्र:                       एका नदी                  एकं सर:

 Example:-  एक: बालक: एका बालिका च एकं पुस्तकं पठत:      

   द्वौ                           द्वे                    द्वे

n      द्वौ बालकौ               द्वे बालिके                    द्वे पुस्तके 

n      द्वौ वृक्षौ                    द्वे लते                    द्वे पत्रे 

n      द्वौ पुरुषौ                  द्वे महिले                    द्वे वाहने

 Example: द्वौ बालकौ    द्वे बालिके च  द्वे पुस्तके गृहीत्वा पाठशालां गच्छन्ति

   त्रय:                      तिस्र:                              त्रीणि 

 त्रय: युवका :             तिस्र:  वनिता:                  त्रीणि पुस्तकानि    

     त्रय: वृक्षा:                       तिस्र: लता:                      त्रीणि पत्राणि

त्रय: क्रीडाकारा:          तिस्र: क्रीडाकारिण्य:                त्रीणि कन्दुकानि  

Example: त्रय: युवका:, तिस्र: वनिता: त्रीणि कन्दुकानि गृहीत्वा क्रीडाङ्गणे क्रीडन्ति

       चत्वार:                 चतस्र:                   चत्वारि

चत्वार: पुरुषा: -       चतस्र: महिला: -            चत्वारि फलानि

चत्वार: बालका:       चतस्र: बालिका:            चत्वारि पुष्पाणि

चत्वार: पर्वता:        चतस्र: नद्य:              चत्वारि सरांसि

Example: चत्वार: बालका:, चतस्र: बालिका: च चत्वारि फलानि देवाय समर्पयन्ति

From five the forms are the same in all genders:

पञ्च                    पञ्च                           पञ्च

 पञ्च बालका:          पञ्च बालिका:               पञ्च पुस्तकानि

 पञ्च बालका: पञ्च बालिका: च  पञ्च पुस्तकानि गृहीत्वा ग्रन्थालयं गच्छन्ति 

n      Unit 2.

पुरातनम् (old/Ancient) x नूतनम् (new/modern)

हस्तिनापुरं (Hastinapuram) पुरातनं नाम देहली (Delhi) नूतनं नाम

Hastinapura is the ancient name Delhi is the modern name.

पाटलीपुत्रं  (PaaTaliputram) पुरातनं नाम पटना (Patna) नूतनं नाम

Pataliputra is the ancient name Patna is the modern name.

कोणार्कमन्दिरं पुरातनम् अस्ति बिर्लामन्दिरं नूतनम् अस्ति

Konark temple is ancient and Birla Mandir is modern

n      Unit – 3.

बहुxकिञ्चित् (more/large amount of ) x किञ्चित् ( less/little amount of)

n      समुद्रे जलं बहु अस्ति – कासारे जलं किञ्चिद्  अस्ति ||

There is much amount of water in sea and little amount of water in a tank.

n      वित्तकोशे धनं बहु अस्ति - गृहे धनं किञ्चिद्  अस्ति ||

There is large amount of money in the Bank and little amount of money in the house.

n      ग्रामजीवने सौख्यं बहु अस्ति नगरजीवने सौख्यं किञ्चिद् अस्ति ||

Rural life is more delightful and urban life is less delightful.

n      राजकीयनायक: बहु वदति किञ्चिद् अपि न करोति ||

     A politician speaks a lot and does not do even a little bit.   

Unit – 4             

  ह्रस्व: x दीर्घ

ह्रस्व: (short)  x दीर्घ: (long)

n      गजस्य वाल: ह्रस्व: अस्ति गजस्य तुण्ड: तु दीर्घ: अस्ति ||

    The tail of an elephant is short but the trunk is long.

n      नदीतरङ्ग: ह्रस्व: अस्ति समुद्रतरङ्ग: दीर्घ: अस्ति || 

    The wave of a river is short and the wave of an ocean is long.   

n      आम्रवृक्ष: ह्रस्व: अस्ति तालवृक्ष: दीर्घ: अस्ति

      Mango tree is short palm tree is long.

स्थूल: x कृश:

स्थूल: (stout ) x कृश: (lean)

गजस्य तुण्ड: स्थूल: भवति (elephant’s trunk is stout  )

गजस्य वाल: कृश: भवति (Elephant’s tail is lean)

अङ्गुष्ठ: स्थूल: भवति ( Thumb is stout)

अनामिका कृश: भवति ( Little finger is lean)

n       Unit – 5.

इव (like/as if)

बालक: वृद्ध: इव मन्दं गच्छति

The boy is walking slowly like an old man.

अस्मिन् आधुनिके काले महिला: पुरुषा: इव सर्वासु कलासु नैपुण्यं प्रदर्शयन्ति ||

In this modern age women are showing talent like men in all types of arts.

राजकीयनायक: भिक्षुक इव सञ्चरति ||

The politician is wandering like a beggar.

अर्जुन: भीरु: इव विलपति ||

Arjuna is lamenting like a timid fellow.   

अलसा: रोगिण: इव मञ्चेषु शयनं कुर्वन्ति ||

Lazy people are lying on beds like patients.

                                                             ******