Unite we stand - Divide we fall by డాక్టర్ . చిలకమర్తి దుర్గాప్రసాద రావు

 

కలిస్తే నిలుస్తాం -విడిపోతే పడిపోతాం

Unite we stand - Divide we fall

ఏకత్వం లోకమోహనం - భిన్నత్వం భయావహం

రచన:

డాక్టర్ . చిలకమర్తి దుర్గాప్రసాద రావు

9897959425

 

ఏకం విష రసో హంతి శస్త్రేణైకశ్చ హన్యతే

           స రాష్ట్రబంధుం రాజానం హంత్యేకో  భావవిప్లవ:

అన్నారు మన పెద్దలు .

నిజమే!  విషం ఒక వ్యక్తినే చంపుతుంది ఎందు కంటే అది విషమని తెలిశాక దాన్ని తొలగించవచ్చు. అలాగే  కత్తి ఒక్క వ్యక్తిని మాత్రమే చంపగలుగుతుంది. మిగిలినవారు  ఎదిరించి పోరాడతారు లేదా తప్పించుకుని పారిపోతారు. ఇక విప్లవాత్మకమైన భావజాలం మాత్రం దేశాన్ని, ప్రభుత్వాన్ని, రాజును, ప్రజలను అందరినీ నాశనం చేసేస్తుంది. అది పైకి కనబడని పదునైనకత్తి, సులువుగా పసిగట్టలేని సొగసైన విషం . ఇటువంటి విప్లవాత్మకమైన భావజాలం నేటి భారత దేశాన్ని పట్టి, పీడిస్తోంది. ఇటువంటి పైకి కానరాని, సులభంగా పసిగట్టలేని, భావజాలాన్ని నిర్మూలించ గలిగేది ఒక్క విచక్షణ గల బుద్ధి మాత్రమే.

పూర్వం మన భారతదేశం అంగ , వంగ, కళింగ, కాశ్మీర, కాంభోజ, సౌవీర, సౌరాష్ట్ర , మహారాష్ట్ర , మగధ , మాళవ, నేపాల, కేరళ, చోళ, గౌడ , మళయాళ , సింహళ , ద్రవిడ , ద్రావిడ, కర్ణాట , నాట , పానాట,  పాండ్య, పులింద , హూణ, దశార్ణ , భోజ, కుక్కురు, కురు, గాంధార, విదర్భ , విదేహ , బాహ్లీక , బర్బర, కేకయ, కోసల, కుంతల, కిరాత, శూరసేన, సేవన, టెంకణ, కొంకణ, మత్స్య, మద్ర, పార్శ్వ, ఘూర్జర, యవన , ఆంధ్ర , సాళ్వ, చేది, సింధుమతి  మొదలైన అనేక  దేశాలతో సర్వాంగ సుందరంగా ఉండేది. అందరిలో నెలకొన్న  సంస్కృతులు , ఆచారాలు, భాషలు,  వేరు వేరుగా ఉన్నా జాతీయభావాలు చెక్కు చెదరలేదు. అందరు కలసిమెలసి ఉండేవారని ప్రాచీన గ్రంథాలు వెల్లడిస్తున్నాయి. ఇక ఆనాటి మనలోని కొంతమంది స్వార్థపరుల వలన విదేశీయులు మనల్ని ఆక్రమించారు. “ ఒప్పుల కుప్పా ఒయ్యారి భామ గా ఉన్న దేశాన్ని అప్పులకుప్ప అయ్యో రామాగా” మార్చేశారు.    ఒక చెట్టును, గొడ్డలి నరకాలంటే అది స్వయంగా ఆ పని చెయ్యలేదు, చెట్టులో   ఒక భాగం,  గొడ్డలిలో దూరితేనే అది సాధ్యపడుతుంది.  అటువంటి కొంతమంది స్వార్థపరుల విషపూరితమైన ఆలోచనలకు జాతి ఎన్నో కష్టనష్టాలు అనుభవించింది. మనం ఎన్ని ఆటు పోటులకు గురి అయినా మన వైదిక ఋషులు అందించిన ధర్మాలు మనల్ని ఒకటిగా  కట్టి పడవేశాయని  నా విశ్వాసం. ఋగ్వేదానికి ఉన్నంత విశాలమైన దృక్పథం మరే గ్రంథానికి లేదని నా నమ్మకం . ఋగ్వేదం

“ఆనో భద్రా: క్రతవో యాంతు విశ్వత:” అని కోరింది.

Let noble thoughts come from all sides.  అని ఆ మాటలకు అర్థం.

ఇంకా ఏమందో చూడండి . ‘ సంగచ్ఛధ్వం”   అందరు ఒకచోట సమావేశం కండి.  “సంవదధ్వం”,

ఒకరితో ఒకరు మాట్లాడు కొంటూ చర్చించుకోండి,  “ సం నో మనాంసి జానతాం” ,        ఒకరి మనస్సును మరొకరు తెలుసుకోండి.  “ దేవాభాగం యథా పూర్వే సంజానానా ఉపాసతే “  అంటే

విద్యావంతులు, పెద్దవారైన మీ పూర్వీకులు, ఆచరణ రూపంగా చెప్పిన ధర్మాలను అనుసరించండి .  

   “సమానీవ  ఆకూతి:”  

మీ అభిప్రాయాలు ఒకేవిధంగా ఉండేలాగా , “ సమానా హృదయాని వ: “  మీ హృదయాలు ఒకేవిధంగా ఉండేలాగా,  “సమానమస్తు వో మనో”  మీ మనస్సులు ఒకే విధంగా మెలగండి . 

   ‘యథా వ: సుసహాసతి’   పరస్పర సహకారంతో మెలగండి . ఇది ఋగ్వేదం మనకిచ్చిన సందేశం.

ఋగ్వేదం, పదో మండలం నూట అరవై ఒకటవ మంత్రం.

 

ఆ మొత్తం ఉపదేశాలు మరోసారి విందాం.  

 

1.      Associate you all in public meetings.

2.      Have you all free discussions.

3.      Acquire you all through wisdom.

4.      Follow the footsteps of your learned elders who have shown by their exemplary devotion to duty or dharma.

5.      Let all your actions are according to the dictates of duty.

6.      Don’t injure the feelings of others.

7.      Consider thoroughly before taking any step.

8.      Help and give aid to

 

మంత్రం కూడ మరో సారి విందామా !

           

   संगच्छध्वं ,  संवदध्वं, सं नो मनांसि जानताम् |

   देवाभागं यथा पूर्वे संजानाना  उपासते

   समानीव आकूति:  समाना हृदयानि व: 

   समानमस्तु वो मनो  यथा व: सुसहासति 

 

 

ఇక మనం పరస్పరం విడిపోతే దానివల్ల కలిగే నష్టాన్ని వివరించే ఒక అందమైన ఆంగ్లపద్యం కూడ తెలుసుకుందాం.

 

First, they came for the Jews

I did not speak out

Because I was not a Jew.

ముందుగా కొంతమంది సైనికులు యూదులను చంపడానికి వాళ్ళ  కోసం వచ్చారు. నేనేమీ ప్రశ్నించ లేదు, నాకెందుకులే అనుకున్నాను . ఎందుకంటే  నేను యూదును కాదు  కాబట్టి .  

Next, they came for the communists

But I did not speak out

Because I was not a communist.

 

కొంతకాలం తరువాత వాళ్ళు కమ్యునిష్టుల కోసం వచ్చారు. అప్పుడు కూడ నేను నోరు మెదపలేదు . ఎందుకంటే నేను కమ్యునిష్టును కాదుగా, నాకెందుకులే అనుకున్నాను .

 

Then they came for the trade unionists

And I did not speak out

Because I was not a trade unionist

 

ఆ తరువాత వాళ్ళే ట్రేడ్ యూనియన్ సభ్యులకోసం వచ్చారు . అప్పుడు కూడ నేను మౌనంగానే ఉన్నాను . ఎందుకంటే నేను ట్రేడ్ యూనియన్ సభ్యుడను కాదు కదా,  నాకేమీ పరవాలేదులే అనుకున్నాను.        

Then they came for the Catholics

And I did not speak out

Because I was not catholic

ఇంకా కొంతకాలం గడిచాక వాళ్ళు కేథలిక్కుల కోసం వచ్చారు. నేను కేథలిక్కును కాదు కాబట్టి అప్పుడు కూడ నాకెందుకులే అనుకున్నాను. ఎవర్నీ ప్రశ్నించలేదు .

  

Ten they came for me

And there were no one left

To speak out for me. 

కొంతకాలం తరువాత చివరకు ఒక రోజున వాళ్ళు నా కోసం  వచ్చారు . ఇక నా కోసం మాట్లాడడానికి ఒక్కడు కూడ అక్కడ మిగలలేదు .

 

              ఇక ఒకప్పుడు చవకబారు ఆలోచనలతో,  స్వార్థ బుద్ధితో విదేశీయుల పాలనకు అవకాశం ఇచ్చి    ఎన్నో ఇబ్బందులు పడ్డ మనకు మహాత్ముని నాయకత్వం వలన స్వాతంత్ర్యం లభిస్తే , పటేల్ మహాశయుని వలన ఏకత్వం సిద్ధించింది. దేన్ని సాధించాలన్నా ఏకత్వం అనివార్యం. అందుకే మహాత్మాగాంధి స్వాతంత్ర్యం కోసం అందరిని రాట్నం పుచ్చుకోమన్నారు. హిందువులను  గీత , క్రైస్తవులను  బైబిలు,  మహమ్మదీయులను ఖురాను మిగిలిన మతాల వారిని వారి వారి పవిత్రగ్రంథాలను  పట్టుకొమ్మని చెప్పలేదు . అలాగే చెప్పి ఉంటే  మనం ఇంకా బానిసత్వంతో బాధపడుతూనే ఉండేవాళ్లం. ఒకవేళ మీరందరు కర్ర పట్టుకోండి, లేదా  కత్తి పట్టుకోండి అని చెప్పి ఉంటే స్వతంత్రభారతం దాదాపు స్మశానం గానే మారి ఉండేది .

ఇక అభిప్రాయ భేదాలు మనుషులకే ఉంటాయి . జంతువులకు ఉండవు ఎందుకంటే వాటికి ఒక అభిప్రాయమే ఉండదు కాబట్టి . మనలో అనేక సంప్రదాయాలు , విశ్వాసాలు, ఆచార వ్యవహారాలూ ఉన్నా అంతర్లీనంగా ఏకత్వం ఉంది.

ఒకసారి సమాజాన్ని మానవ శరీరంతో పోల్చి చూద్దాం.  

మన శరీరంలో nervous system , respiratory system , digestive system , circulatory system , excretory    system   వంటి ఎన్నో ఎన్నెన్నో భిన్న భిన్నమైన  సిస్టమ్స్ ఉన్నాయి . వాటి పనులు, వేరైనా లక్ష్యం శరీరాన్ని  ఆరోగ్యవంతంగా ఉంచడమే . ఇంతే గాక మన శరీరంలో కోటానుకోట్ల రక్త కణాలు ఉన్నాయి . అవి వేటి  పని అవి చేసుకుంటూనే  పోతున్నాయి.   అలాగే ఒక సంస్థలో ఎన్నోశాఖలుంటాయి, ఎంతో మంది వ్యక్తులు వివిధమైన బాధ్యతలు కలిగి ఉంటారు . అందరి లక్ష్యం సంస్థ అభివృద్ధి మాత్రమే . అలాగే మనలో ఎన్నెన్ని భేద భావాలున్నా మన దృష్టిమాత్రం,  దేశహితం, సౌభాగ్యం, సార్వభౌమత్వం  మీదే ఉండాలి. అంతేగాని “ ఎవడి కొంప తీతునా”  అనే ఆధునిక అష్టాక్షరీ మంత్రాన్ని ; “మాకారోగ్యం , మాకైశ్వర్యం; మాకు ధనం, మీకు ఋణం” అనే ఆధునిక ద్వాదశాక్షరీ మంత్రాన్ని జపం చేస్తూ కూర్చోకూడదు . ఏది ఏమైనా నేను చెప్పే ఈ రెండు, మూడు  మాటలు నిత్యసత్యాలు. ఇవి  అందరికీ తెలిసినవే. కొత్తవి కావు. ఒకటి,    మనం వచ్చినప్పుడు ఏమీ తేలేదు, పోయేటప్పుడు మంచి, చెడు, ఈ రెండు  తప్ప మరేమీ మన  వెంట రావు.

ఇక రెండోది, మనకంటే గొప్పవాడు ఎవడు లేడు,  అలాగే మనకంటే తక్కువ వాడు కూడ ఎవడు లేడు.

ఇక ముఖ్యమైన మూడోవిషయం. మనకు ప్రపంచంలో భారతీయుడుగానే గుర్తింపు ఉంది . మరో విధంగా గుర్తింపు లేదు. . ఐక్యరాజ్యసమితిలో మన చిరునామా India, also known as Bharat అనే ఉంటుంది. మరో విధంగా ఉండదు అని ఎవరో చెపితే విన్నాను.  భారతీయ సమగ్రతకు సమైక్యానికి మనం కృషి చేద్దాం, బంగారు బాటలు వేద్దాం .       ‘ జననీ, జన్మ భూమిశ్చ  స్వర్గాదపి గరీయసీ ’  అనే మహానినాదాన్ని మారు దశదిశలు మ్రోగేలా చేద్దాం .

నమస్కారం.

 

 

संपूर्णविद्या षोडशकळापूर्ण होना चाहिए डाक्टर. चिलकमर्ति दुर्गाप्रसाद राव translator डाक्टर . काट्रगड्ड रवीन्द्रनाथ विशाखपत्तनम्

            संपूर्णविद्या षोडशकळापूर्ण होना चाहिए

 

डाक्टर. चिलकमर्ति दुर्गाप्रसाद राव

दयालबाग, आगरा

dr.cdprao@gmail.Com

       डाक्टर . काट्रगड्ड रवीन्द्रनाथ

विशाखपत्तनम्

deikp.kr@gmail.com

 

 

  न केवल हमारे भारत देश में किन्तु पूरी दुनिया  में  अति प्राचीन काल से विद्या का स्थान महत्वपूर्ण है। विद्या ‘परा' और 'अपरा' के रूप में  दो प्रकार की है।  अपरा विद्या सिर्फ दुनिया से संबंधित सांसारिक, भौतिक विश्व का ज्ञान प्राप्त करने के लिए एक सक्षम औजार हैं | और इस के   अतिरिक्त परा विद्या आत्मा से संबंधित कहलाता है |  वह आत्मशोधन और मोक्षप्राप्ति का साधन  है। हमारी संस्कृति में इन दोनों का समान आदर है | एक दुसरे से कम नहीं  है || इन दोनों विद्याओं के  विना  आदमी जानवर के  समान  है | महाकवि भर्तृहरि ने कहा  कि विद्याविहीन: पशु: ||

 

I.                   शिक्षा एक चार स्तंभों का भवन

1. माता-पिता  2.  छात्र  3.  शिक्षक 4. सरकार

 पूरी शिक्षा प्रणाली चार स्तंभों पर आधारित है |  माता-पिता पहला  स्तम्भ,  छात्र दूसरा,   शिक्षक तीसरा  और चौथा स्तम्भ है सरकार | ये चारों अद्भुत स्तम्भों के गठन से विद्या प्राप्त होती है || इसलिए विद्या प्रणाली में सभी चार स्तंभों का योगदान महत्वपूर्ण है || यह सामूहिक जिम्मेदारी है।

 

a.   माता –पिता

शिक्षा प्रदान करने में माता-पिता की भूमिका बहुत महत्वपूर्ण है। इसलिए उन्हें  हमेशा सबसे अच्छे  संभव तरीके से अपने बच्चों को शिक्षित करने के लिए प्रयास करना चाहिए। हमारे प्राचीन ग्रंथ पंचतंत्र में ऐसा लिखा हुआ है कि जो अपने बच्चों को नही  पढ़ाते  वह माता, माता नहीं किन्तु एक दुश्मन है और जो पिता अपने बच्चों को शिक्षित नहीं करता वो भी पिता नहीं किन्तु  एक दुश्मन है ।

 

'माता शत्रु: पिता वैरी  येन बालो न पाठित:

न शोभते सभा मध्ये हंसमध्ये बको यथा ¨

 

वैदिकसाहित्य  में अध्यापक गणों में (शिक्षकों के बीच) माता-पिता को न सिर्फ उंचा अपि तु  सर्वश्रेष्ठस्थान दिया हुआ है || शतपथब्राह्मण में ऐसा लिखा हुआ है  "मातृमान्पितृमानाचार्यवान्पुरुषो वेद” जिस का  मतलब यह है कि  मां , पिता और गुरु के माध्यम से ज्ञान प्राप्त होगा । इस आधुनिकयुग में माता और पिता दोनों इतने  व्यस्त हैं कि वे अपने बच्चों के साथ बैठने, उन को पढ़ाने के लिए  थोडा सा भी  समय निकाल नहीं पाते । कुछ विषयो में माता-पिता अपने बच्चों को क्या  पसंद क्या  नापसंद का  विचार किए बिना व्यवहार  करते हैं।

 अधिकांश माता-पिता अपने यह जिम्मेदारी समझते है कि वे  अपने बच्चों को स्कूलों को भेजने में ही उनके जिम्मेदारी ख़तम हो जाती है |  लेकिन यह केवल शुरुआत है अंत नहीं । उन्हें  स्कूली शिक्षा के पहले और बाद में अपने बच्चों के  समग्र  विकास का उचित ध्यान रखना चाहिए।

2. छात्र:

छात्र शिक्षा के क्षेत्र में एक महत्वपूर्ण भूमिका निभाते है। वेदों में शिक्षा के बारे में ऐसा कहा गया है कि “ तद्धि तप: तद्धि तप: ” जिस का तात्पर्य यह है कि विद्या तपस्या के बराबर है || आदि से अंत तक श्रद्धा दिखाना जरुरी है |  वे हमेशा अपनी क्षमता के अनुसार ज्ञान प्राप्त करने के लिए प्रयास करें। उन्हें इसके अलावा पाठयक्रम से  पाठयक्रमों के  अतिरिक्त विषयों का अध्ययन करना चाहिए।

 

आजकल यह माना जाता है कि शिक्षा का स्तर बहुत नीचे गिर गया है । विषय का अर्थ समझे बिना तोते के माफिक रटने से शिक्षा का स्तर गिर गया है, और शिक्षा के स्तर के गिरने में यही मूल कारण है । इसलिए छात्रों को विषय का अर्थ समझ कर पढ़ना चाहिए । लेकिन अधिकांश छात्र पाठ  को रटकर अंक प्राप्त कर रहे हैं।

वेद जो व्यक्ति पाठ्यांश  का  अर्थ जाने बिना सिर्फ रटता है उसकी कड़ी निंदा करते है | और जो रटने  के साथ विषय का अर्थ समझता है  उस की भूरी प्रशंसा भी करते है |

उत त्व: पश्यन्न ददर्श वाचं

उतत्व श्रुण्वन्न श्रुणॊत्यॆनां

उतॊ त्वस्मै तन्वं विसश्रे

जायेव पत्यु: उशती सुवासा:

 

 वह देखने के बावजूद भी नहीं देख रहा है | और सुन रहा होने पर भी  नहीं सुन सकता है || लेकिन जो अर्थ के साथ अर्थात् अर्थ समझ कर अध्ययन करता है उन को सरस्वती बिना संकोच उन के  वश में आ, गले लगा कर  प्रसन्न हों जायेगी ||  इसलिए हर विषय को अच्छी तरह से पढ़ना चाहिए। विषय का विश्लेषण करते हुए अध्ययन करनेवालों की बुद्धि के साथ हृदय भी विकसित होता है।

 

 

इसलिए सौ किताबें पढ़ने की तुलना में एक किताब  सौ बार पढ़ने के लिए प्रयत्न  करना बेहतर है । सौ पन्नों को एक बार पढ़ने की तुलना में एक पन्ना सौ बार पढ़ने के लिए  कोशिस करना बेहतर है और सौ पंक्तियों को एक बार पढ़ने की तुलना में एक पंक्ति को सौ बार पढ़ना बेहतर है || क्यों कि एक रत्तीभर गहन अध्ययन एक  टन की व्यापक पढ़ने (extensive reading) से भी बेहतर माना जाता है।

An ounce of intensive reading is better than a ton of extensive reading

 

अल्बर्ट आइंस्टीन ने इस प्रकार कहा है कि जो व्यक्ति जिस विषय का अध्ययन करता है वह अध्ययन के बाद उस  विषय को एक आम आदमी को समझाने में समर्थ होना चाहिए। आप सही माने में कुछ समझ नहीं सकते जब तक आप   वह विषय अपनी दादी को समझा नहीं सकते | You do not really understand something, unless you can explain it to your grandmother. ------Albert Einstein

 

महाकवि कालिदास ने ज्ञान प्राप्त करने के तकनीकों के बारे में कहा कि ज्ञानप्राप्ति के लिए  एक सुव्यवस्थित परिश्रम से और व्यवस्थित ढंग से सीखने  से ज्ञान हासिल होता है और इस विषय में महारत हासिल करने के लिए अध्ययन निरंतर होना चाहिए । और ज्ञान प्राप्त करने के लिए कड़ी मेहनत और गहरे अध्ययन के अलावा कोई दूसरा उपाय नहीं है।

3. शिक्षक:

शिक्षक चार  स्तम्भों के बीच में से एक स्तम्भ होने पर भी वह एक महत्वपूर्ण भूमिका निभाता है। अध्यापक का लक्षण कहते हुए यास्काचार्य ने तीन निर्वचन दिये || जो सदाचार को आचारण में रखने वाला || आचरति इति आचार्य : (1) || दूसरा निर्वचन है जो अपने छात्रों को अच्छा व्यवहार सिखाने वाला  || आचारं ग्राहयति इति आचार्य : (2) और तीसरा निर्वचन यह है कि आचिनोति अर्थान् इति आचार्य : अर्थात् हमेशा विद्यार्थियों के उपयोग के लिए ज्ञान से संबंधित समाचार को इकट्ठा करने वाला । एक शिक्षक जब वह इन तीन गुणों से संपन्न  हो तभी वह एक संपूर्ण शिक्षक कहलाता  है।

 

और  शिक्षक की प्रवीणता सिर्फ ज्ञान  हासिल करने  से नहीं बल्कि यह ज्ञान  छात्रों को  वितरित करने से वह महान हो जाता है। पढाने की कला  के बारे में महाकवि कालिदास का  विचार यह है कि ज्ञान हासिल करना एक अंश है और उस को  दूसरों को  वितरित करना  दूसरा अंश है । जिस शिक्षक में ये दोनों गुण पर्याप्त मात्रा में हों वह अध्यापकों में सर्वोत्तम कहलाता है

 

श्लिष्टा क्रिया कस्यचिदात्म संस्था

संक्रान्तिरन्यस्य विशॆष युक्ता

यस्यॊभयं साधु स शिक्षकाणां

धुरि प्रतिष्ठापयितव्य एव

 (मालविकाग्निमित्रम् / 16)

 

 और एक शिक्षक को  हमेशा पुरोदृष्टि ( fore sight) दूरदृष्टि (far sight) के साथ ही अंतर्दृष्टि (insight) भी होना चाहिए ।

 

4. सरकार

 

वैदिकयुग में शिक्षा के क्षेत्र में गुरुकुलों का स्थान महत्वपूर्ण है | जहा बिना मूल्य वसूला किये विद्यादान दिया जाता था ||  राजा और दानी पुरुष इन गुरुकुलों  का संरक्षण करते थे।

कालिदास अपने काव्य रघुवंश  में चक्रवर्ती दिलीप  के  शासन के बारे में उल्लेख करते हुए कहते है  कि वे जनता के लिए पिता तुल्य थे | वे उन का शिक्षण , रक्षण और पालन पोषण करते थे | इस पकार माता  पिता  बच्चों  के सिर्फ   जन्म कारक बन कर रह  गये ||

 

प्राजानां विनयाधानाद्रक्षणाद्भरणादपि

स पिता पितरस्तासां कॆवलं जन्महॆतव :( रघुवंश i सर्ग -24)

 

 हमारे भारत में यह भी स्पष्ट है कि पूर्वकाल से उच्चशिक्षा नालंदा, तक्षशिला , विक्रमशिला  नामक कई विश्वविद्यालयों में जाति, पंथ, धर्म, लिंग और राष्ट्रीयता के भेदभाव विना देश और विदेशी छात्रों को विद्याप्रदान की गयी थी ||  

लेकिन दुर्भाग्य की बात है की सरकार शिक्षा के लिए राशि नियुक्त करने की जिम्मेदारी छोड़ दे रही है | उच्च शिक्षा के लिए राशि नियुक्त करना फजूल खर्च समझने  लगी है | एक पिता को अपने बच्चे को स्कूल में दाखिल करने के बाद यह नही सोचना चाहिए कि कब बच्चे की शिक्षा पर लगाया गया पैसा लाभ देना शुरू करेगा ।  पिता को यह नहीं सोचना चाहिए कि बच्चों को शिक्षित करने के  दरम्यान ही लाभ मिले , वह लाभ बच्चे की शिक्षा पूरी  होने पर भी मिलेगा || इसी प्रकार एक  पीढ़ी पर पूंजी लगाकर तुरंत फायदे के बारे में नहीं सोचना चाहिए । इस का फल अगली पीढ़ी को मिलेगा | अत:  सरकार को उदारवादी होना चाहिए और उसे ह्रस्व दृष्टी से शिक्षा पर लगाई गयी पूंजी के बारे में नहीं देखना चाहिए ।

 

II.  शिक्षा के चार प्रकार हैं

 

1. शारीरिक- मानसिक- बौद्धिक-आध्यात्मिक विकास

 

यह पहले भी  उल्लेख किया गया है कि शिक्षक से उम्मीद की जाती है कि वह  शिक्षाभवन का  मुख्य स्तंभ बने। तो यह उस का प्रतिबद्ध धर्म  और उदात्त कर्तव्य है कि अपने इर्द गिर्द के माहौल को ठीक करे । उस को ऐसा ज्ञान प्रदान  करना चाहिए जो विद्यार्थियों के समग्र व्यक्तित्व का विकास  करे और  उन्हें  शारीरिक, मानसिक, बौद्धिक और आध्यात्मिक रूप से दृढ़ बनाता है | दूसरों की तुलना में शिक्षक ही अधिक प्रभावी ढंग से मूल्य आधारित शिक्षा और नैतिक आचरण प्रदान कर सकते है।

 

 III. ज्ञान के अधिग्रहण के चार स्रोतों

1. अपने शिक्षक ¼ 2. अपनी बुद्धि ¼ 3. सहपाठक¼

4. अनुभव ¼

 भारतीय परंपरा के अनुसार, छात्र अपने शिक्षक से एक चौथाई,   अपनी बुद्धि से एक चौथाई, सह पाठक से एक चौथाई, और अनुभव से एक चौथाई  ज्ञान संचित करते  है|

 

आचार्यात्पादमादत्तॆ पादं शिष्य: स्वमॆधया

पादम् सब्रह्मचारिभ्य: पादं कालक्रमॆण च।

 

 एक छात्र को  अपने शिक्षक से प्राप्त जानकारी से ही  खुद को सीमित नहीं करना चाहिए । उन्होंने और भी कहा कि ज्ञान का  विश्लेषण और कोई  सुधार करना हों तो अपने सहपाठियों के साथ चर्चा करने के लिए अपनी  बुद्धि का प्रयोग करना चाहिए। और समयानुसार पाठ्यक्रम में वह अनुभव के माध्यम से व्यापक ज्ञान संचित करता  है।

कालिदास ज्ञान प्राप्त करने के तकनीक  के बारे में कहते है कि निरंतर और व्यवस्थित ढंग से परिश्रम करने से  बुनियादी ज्ञान हासिल होता है || थॉमस अल्वा एडीसन ने संक्षेप में कहा  कि प्रतिभा एक प्रतिशत प्रेरणा और निन्यानबे प्रतिशत पसीना बहाना  है। और ज्ञान प्राप्त करने के लिए कड़ी मेहनत और गहरा अध्ययन के अलावा कोई विकल्प नहीं है।

 

IV. चतुर्थ। शिक्षा के चार चरणों

 1. अध्ययन 2. शिक्षण 3. आचरण 4.प्रचारण

 

हमारे  भारतीय परंपरा के अनुसार, शिक्षा के चार चरण हैं । वे अधीति (अध्ययन), बोधा (शिक्षण), आचरण  (शिक्षा के मूल्यों का अभ्यास) और प्रचारण (शिक्षा के प्रचार-प्रसार करना)।

विद्या का प्रयोजन केवल अध्ययन से पूरा नहीं होत़ा यह दूसरों के लिए वितरित किया जाना चाहिए। इसी तरह नैतिकता के बिना ज्ञान  संपूर्ण नहीं होता || यदि  ज्ञान आचारण में नहीं हो तो वह  कुछ समय खतरनाक भी हों सकता है ||

भर्तृहरि ने  इस प्रकार कहा है :--

 

दुर्जन: परिहर्तव्य: विद्ययालंकृतोsपि सन्

मणिना भूषित: सर्प: किमसौ न भयंकर :? (नीतिशतकम्)

 

बुरे चरित्र के आदमी को शिक्षित होने की बावजूद  भी छोड़ देना चाहिए । एक नागिन वह अपने सिर पर एक अनमोल रतन होने पर भी क्या खतरनाक नहीं ?

एक शिक्षित व्यक्ति अनैतिक हो तो वह  अन्यों से भी अधिक नुकसान कर सकता है ||

 ऑस्कर वाइल्ड ने एक बार इस प्रकार बताया कि समाज बदमाशों का उत्पादन करता है और शिक्षा  एक बदमाश को दूसरे बदमाशा से ज्यादा  समझदार बनाती है

 

 Society produces rogues and education will make one rogue wiser than the other   .   ---- Oscar wild

 

           आर्जित ज्ञान केवल सीखे हुये व्यक्ति तक सीमित नहीं रहना  चाहिए |  और धीरे-धीरे समाज के  सभी  लोगों के उत्थान के लिए  इस ज्ञान का प्रयोग करना चाहिए। इसके लिये एक तरीका है | एक व्यक्ति दुसरे को सिखाये और दूसरा तीसरे को इस तरह यह परम्परा पूरे देश को शिक्षित कर ज्ञानवान  बना देगा | यह विधि अर्थात्  'प्रत्येक एक सिखाने एक' इस संबंध में लागू किया जाना चाहिए।