रत्नप्रभा--2

ACKNOWLEDGEMENTS

Among the many lights to whom I am grateful for their advice, assistance, and encouragement in writing this book my special thanks are due to:

1.        My parents Sri Chilakamarthi Venkata Suryanarayana and Smt. Venkataramana without whose blessings this work could not have been accomplished.

2.        My gurus --  Sri Mandalika Venkata Rao, Sri Lanka Visweswara Subrahmanyam , Sri Vedula Sundararama Sastry, Sri Mallampalli Vireswara Sarma, Dr. Sripada Krishna Murthy, Sri Somanchi Satyanarayana , Sri Veerubhotla Kutumba Satyanarayana and Sri Kanchibhotla Krishna Prabhakara Rao, for having taught me Sanskrit and inculcated  interest in Sanskrit Studies.

3.        Sri Rani Narasimha Sastry and Sri Ganti Lakshmi Narayana Sastry for teaching me Vedanta Works viz., Ratnaprabha and Bhamati.

4.        Sri Maddulapalli Manikya Sastry, who helped me with his lucid explanation of the tough nuts in the various philosophical concepts.

5.        Prof. P. Srirama Murthy, retd.  Head of the department of Sanskrit under whose able guidance this work was brought out.

6.        Prof. O.S.R.L Sarma, department of Sanskrit who taught me the necessary chapters of Sankhya, Nyaya, Purva-Mimamsa amd Uttara-Mimamsa.

7.        Prof. G. Parthasaradhi Rao and Prof:- G. A. Sarma of the department of Sanskrit of Andhra University who encouraged me at various stages during the preparation of this work.

8.        The Director of G.O.M.L Madras and the director of Adayar Library Madras for granting me access to some manuscripts of Vedanta.

9.        Dr. Y. VenkateswaraRao, retd Principal and Sri K.V. Satyanarayana, retd. Vice principal of A.N.R. College who helped me with valuable advice and encouragement.

10.    Sri Rani Narasimha Murthy and Dr. Rani Sadasiva Murthy and Sri Attili  Gopala Krishnamacharyulu who helped me in many ways

11.    On a more personal level I am greatly thankful to the members of my family for their constant help and cooperation during the vicissitudes I faced in the preparation of this book.

    

12.    Last but not least, I record my gratitude to the T.T.D for the financial assistance without which this work could not have seen the light of the day.

      Since my book was appreciated by many scholars and a gold medal was also awarded to it, I, put the summary of my book in the blog, on the repeated requests made by my friends. ***

उपोद्घात:

प्रयाश: लोके सर्वोऽपि जन्तु: “ इष्टं मे भूयादनिष्टं च माsभूत् ” इति सुखावाप्तिं दु:खनिवृत्तिञ्च कामयते | प्रयतत एव तदर्थंम् | सुखं द्विधं सातिशयनिरतिशयभेदात् |

ऐहिकामुष्मिकसुखानां कर्मजन्यत्वात्सातिशयत्वमनित्यत्वं च “ तद्यथेह कर्मचितो लोक: क्षीयते एवमेवामुत्र पुण्यकृतो लोक: क्षीयते ” ( छान्दोग्य उपनिषद (8-1-6) इत्यादि  श्रुत्या, “ आब्रह्मभुवनाल्लोका: पुनरावर्तिनोsर्जुन ” (भगवद्गीता-VI—16) इत्यादि स्मृत्या   “ यत्कृतकं तदनित्यम् ” इति न्यायेन च स्पष्टम् |

एतेषाञ्च पुन: “ न तदस्ति सुखं लोके यन्न दु:खकरं भवेत् “ इत्याद्युक्त्या दु:खसम्भिन्नत्वमेव बाहुल्येन लोके दरीदृश्यते| यद्यप्यामुष्मिकसुखस्य दु:खसंभिन्नत्वं नास्ति तथापि तस्य तारतम्ययुक्तत्वादनित्यत्वाच्च तुच्छत्वम् ||

अपि चानुभूयमानं दु:खम् आधिभौतिकम् , आधिदैविकम् , आध्यात्मिकम् इति   त्रिविधम् || तत्र  मनुष्यमृगादिभिरुत्पन्नं दु:खमाधिभौतिकम् || यक्षराक्षसग्रहादिभिर्जातमाधिदैविकम् || आध्यात्मिकं तु शारीरं मानसञ्चेति पुनर्द्विविधम् || वातपित्तादिजं शारीरं कामक्रोधादिजं मानसञ्च || सर्वस्याप्यस्य दु:खस्य कर्मजन्यत्वात् कर्मण: मिथ्याज्ञानहेतुत्वाच्च दु:खनिवृत्तिस्तु मिथ्याज्ञाननिवृत्त्यैव भवति || मिथ्याज्ञानन्तु यथार्थज्ञाननिवर्त्यम् || तच्च ब्रह्मसाक्षात्कारात्मकं  “ ब्रह्मविदाप्नोति परम् ” ( तैत्तिरीय उपनिषद—2.1) इत्यादि श्रुते: || आत्मैव ब्रह्मेति   “अयमात्मा ब्रह्म” ( बृहदारन्यक उपनिषद –2-5=19) इत्यादि श्रुति मूलकम् ||  तथा चात्मसाक्षात्कार एव मानवजीवनस्य परमोद्देश: तस्य निरतिशयानन्दहेतुत्वात् || उक्तञ्च || “सोsश्नुते सर्वान् कामान् ( तै*उ-2-1), आत्मनस्तु कामाय सर्वं प्रियं भवति ( बृ*उ –2.4.5) आत्मलाभान्न परं विद्यते किञ्चित् (आपस्तम्बधर्मसूत्राणि—1.22.2) इत्यादि श्रुतिस्मृतिभि: ||

स चात्मसाक्षात्कार: वेदान्तवाक्यश्रवणमनननिदिध्यासनैरेव सम्भवति नाsन्यथा || उक्तञ्च ||

श्रोतव्य: श्रुतिवाक्येभ्य: मन्तव्यश्चोपपत्तिभि: |

मत्वा च सततं ध्येय: एते दर्शनहेतव: ||

( संख्यप्रवचनभाष्यम् –पृ-2)

आत्मस्वरुपप्रतिपादकानि शास्त्राणि दर्शनपदेन व्यपदिश्यन्ते | दृश्यते ह्यात्मा अनेन इति दर्शनम् |  दर्शनानीमानि नास्तिकास्तिकभेदेन द्विविधानि | तत्र प्रायश: वेदोपजीवीनि आस्तिकदर्शनानि तद्विपरीतानि च नास्तिकानि | चार्वाकजैनबौद्धानि नास्तिकानि, सांख्यन्यायमीमांसादर्शनानि चास्तिकानि | मीमांसा च पुन: पुर्वोत्तरभेदेन द्विविधा | तत्र वेदस्योत्तभागस्तु वेदार्थब्रह्मनिर्णायकत्वेन वेदान्तापरनामक:| कर्मापेक्षया ज्ञानस्याभ्यर्हितत्वात् , परमप्रयोजनवत्वाच्च पुर्वमीमांसापेक्षया  उत्तरमिमांसादर्शनस्य  प्राधान्यम् | अपि च वेदार्थनि      र्णाकत्वात् वेदान्तदर्शनस्यैव सर्वदर्शनापेक्षया प्राधान्यमुपपद्यते |

अत एवोक्तं स्मृतौ  --

दद्यान्नावसरं  किञ्चित्कामादीनां मनागपि |

आसुप्तेराम्रुते: कालं नयेद्वेदान्तचिन्तया || इति

अपि च यद्यपि सर्वाणि दर्शनान्यात्मस्वरूपबोधकानि तथाप्यात्मस्वरुप प्रतिपादनविषये तानि परस्परं विरुध्यन्ते इति आत्मयाथार्थ्यज्ञानेनैव पुरुषार्थसिद्धि: तद्विपरीते न केवलं पुरुषार्थहानि: किन्वनर्थपरम्पराप्राप्तिश्च | उक्तञ्च स्मृतौ :--

योsन्यथा   सन्तमात्मानमन्यथा प्रतिपद्यते |

किं तेन न कृतं पापं चौरेणात्मापहारिणा || इति

उक्तञ्चत्रभवद्भि: श्रीशङ्करभगवत्पादै: :--

 एवं बहव: विप्रतिपन्ना: युक्तिवाक्यतदाभाससमाश्रयास्सन्त: | तत्राविचार्य    यत्किञ्चित्त्प्रतिपद्यमानो निश्रेयसात्प्रतिहन्येतानर्थञ्चेयात्त् ” इत्यादि | तथा चात्मयाथार्थ्यज्ञानाय वेदान्तवाक्यविचार: कर्तव्य: इति फलितोsर्थ:|

वेदान्तशास्त्रस्याधारभूतं प्रस्थानत्रयम् | तत्रोपनिषद: श्रुतिप्रस्थानं , ब्रह्मसूत्राणि न्यायप्रस्थानं भगवद्गीता च स्मृतिप्रस्थानम् |  प्रस्थानत्रये सूत्रप्रस्थानमितरापेक्षया विशिष्यते तस्य श्रुतिस्मृत्यो:सारांशरूपत्वाद्युक्तिमत्वाच्च ||

“लघूनि सूचितार्थानि  चाल्पाक्षरपदानि च

सारवत्सर्वभूतानि सूत्राण्याहुर्मनीषिण:”  इति सूत्रलक्षणं विज्ञेयम् |

सूत्राणीमानि संसारदु:खसंतप्यमानानां  जनानां विमुक्तिप्रदर्शनार्थं भगवता बादरायणेन विरचितानि| ( बदरा: बदरीवृक्षा: यस्मिन्देशे सन्ति स देश विशेषो बादर: स एवायनं स्थानं यस्य स: बादरायण: श्रीवेदव्यास: || -

पूर्णानन्दीयम् –पृ-5)

अपि च औपनिषदानां  च  वचसां मिथोविरोधेनावभासमानानां  विरोधपरिहाराय सूत्राणीमानि विरचितानीति सांप्रदायिकानां कथनम् ||

सूत्रेष्वेषु बादरायणेन  वेदान्तवाक्यानां सारांश: न्यायेन प्रतिपादित: | अत्र न्यायो नाम पञ्चावयवोपेताधिकरणात्मकन्याय: ||

 पञ्चावायवास्तु विषयसंशयपूर्वपक्षसमाधानसङ्गतय: ||

विषयो विशयश्चैव  पूर्वपक्ष: तथोत्तरं

सङ्गतिश्चेति पञ्चाङ्गं शास्त्रेsधिकरणं स्मृतम् | इति ||

बादरायणसूत्रेषु अध्यायाश्चत्वार: समन्वयाविरोधसाधनफलाख्या:|

प्रत्यधिकरणं चत्वार:पादा: ||

 प्रथमेsध्याये--31+32+43+28=134

   द्वितीयेsध्याये –37+45+53+22=157

  तृतीयेsध्याये –27+41+66+52=186

चतुर्थेsध्याये –19+21+16+22=78

 इति क्रमेण पञ्चपञ्चाशदधिकपञ्चशतं (555) सूत्राणि ||

 उपनिषदर्थप्रतिपादकानां सूत्राणां सर्वप्रथमत: तत्रभवद्भि:  श्रीशंकर भगवत्पादै: अद्वैततत्त्वप्रतिपादकं प्रसन्नगम्भीरञ्च भाष्यं विरचितम् ||

सूत्रार्थो वर्ण्यते यत्र वाक्यै: सूत्रानुकारिभि:

स्वपदानि च वर्ण्यन्ते भाष्यं भाष्यविदो विदु: ” इति भाष्यपदस्यार्थ: ||

द्विधा इतं  द्वीतं,  तस्य भाव: द्वैतं (भेद:) || नास्ति द्वैतं भेदो यस्मात् तदद्वैतम् | (रत्नप्रभा- पृ -22) |

तस्येदं विवरणम् ||  प्रकारद्वयसत्ता द्वैतमित्युच्यते || तथा हि :-  “ इदं रजतम् ”  इत्यत्र इदमवच्छिन्न(चैतन्य)मधिष्ठानं रजतमारोपितम् || तत्रारोपेsधिष्ठानतादात्म्यं वर्तते ||  आरोपनिष्ठाधिष्ठानतादात्म्यमारोपितं च प्रकारद्वयम् || एतादृशं द्वयं यस्मिन्नुच्यते तत् द्वैतम् || न विद्यते यस्मिन्  द्वैतं तदद्वैतम् || --- अनुवर्तते -----     

                            

  

रत्नप्रभाविमर्श:

श्रीरामानन्दसरस्वतीप्रणीतब्रह्मसूत्रभाष्य 

रत्नप्रभाविमर्श:

{Ratnaprabhaa vimarsha}

A Study of Ratnaprabha

***

DR. CHILAKAMARTHI DURGAPRASADA RAO

Bhashapraveena, Vedantavidyapraveena, P.O.L,

M.A (Sanskrit), M.A (Telugu), M.A ( Philosophy)
& Ph. D (Sanskrit)

3/106, Premnagar, Dayalbagh AGRA-282005

--: प्रार्थना :--

जिज्ञासितव्यरूपाय

विश्वजन्मादिहेतवे

शास्त्रयोनित्वलिङ्गाय

प्रान्वितब्रह्मणे नम:

( अस्मद्गुरुचरणा: श्रीगंटि लक्ष्मीनारायणशास्त्रिमहाभागा: )

*****

विषयसूचिका

1.              प्रथमोsध्याय: (उपोद्घात:)

2.              द्वितीयोsध्याय: (रत्नप्रभाव्याख्यानोपव्याख्यानानि )

3.              तृतीयोऽध्यायः (अध्यास: )

4.              चतुर्थोsध्याय: (जिज्ञासाधिकरणम्)

5.              पञ्चमोऽध्यायः (जन्माद्यधिकरणम् )

6.              षष्ठोऽध्यायः (शास्त्रयोनित्वाधिकरणम् )

7.              सप्तमोsध्याय: (समन्वयाधिकरणम् )

8.              उपसंहार:

9.              उद्धृतवाक्यसूची

10.       उपयुक्तग्रन्थसूची

रत्नप्रभाविमर्श: -- सारांश:

रत्नप्रभाविमर्शनामकस्यास्य प्रबन्धस्य प्रथमेsध्याये अद्वैतसिद्धान्तस्य प्राशस्त्यं, तस्योत्पत्तिविकासादिकञ्च प्रदर्शितम् | तत: ब्रह्मसूत्र शाङ्करभाष्ये चतुस्सूत्रीभागस्य प्रामुख्यं,  भाष्यव्याख्यानेषु रत्नप्रभाया: स्थानं च प्रतिपादितम् ||

रत्नप्रभाकार: रामानन्द: इति नामके द्वितीयेsध्याये रत्नप्रभाया: रामानन्दकर्तृकत्वं सोपपत्तिकं, सप्रमाणञ्च निरुपितम् | तत: रामानन्दस्य गुरुशिष्यपरम्परा, तस्य व्यक्तित्वम्, इतरे ग्रन्था:, रत्नप्रभाव्याख्याकारयो: परिचय: च कृत: ||

अध्यासनामके तृतीयेsध्यायेsध्यासस्वरुपप्रदर्शने भगवत्पादानामाशय:, अध्यासस्वरुपं, साद्यनाद्यध्याससाधारणलक्षणं, ख्यातिवादप्रसङ्गे वेदान्तसम्मतानिर्वचनीयख्याते: स्थापनं, सत्तात्रैविध्यनिरूपणम् , अध्यासस्यानार्थहेतुत्वम्, अविद्याध्यासयो: भेद: अविद्यानिवृत्तिश्चेत्यादि विषया: प्रतिपादिता: |  

जिज्ञासाधिकरणनामके चतुर्थेsध्याये श्रोतव्यश्रुतौ श्रवणविधिनिरूपणम्, ब्रह्मजिज्ञासायामधिकारिसाधनं, ब्रह्मजिज्ञासाया: आवश्यकताप्रतिपादनम्, आत्मस्वरुपविषये विप्रतिपत्तावनर्थश्च प्रदर्शित: ||

जन्माद्यधिकरणनामके पञ्चमेsध्याये जिज्ञासाविषयत्वेन प्रतिपादितस्य ब्रह्मण: स्वरुपतटस्थलक्षणे प्रदर्शिते |   जगत: स्वरूपं, तस्योत्पत्तिविषये विविधशास्त्रकाराणाम् मतानि च प्रस्तुतानि | अन्ते ब्रह्मण: जगज्जन्मादिकारणत्वं निरूपितम् |

शास्त्रयोनित्वनामके षष्ठेsध्याये शास्त्रस्य योनि: शास्त्रयोनि: तस्मात्  शास्त्रयोनित्वादित्यन्वयस्वीकारेण ब्रह्मण: वेदकर्तृत्वं , शास्त्रं योनि: यस्य स: शास्त्रयोनि:| तस्माच्छास्त्रयोनित्वादित्यन्वयस्वीकारेण    वेदैकवेद्यत्वञ्च प्रत्यपादि | तत: रत्नप्रभामतानुसारं वेदानाम् अपौरुषेयत्वं साधितम् |

समन्वयाख्ये सप्तमेsध्याये “आम्नायस्य क्रियार्थत्वादानर्थक्यमतदर्थानाम्” इति सर्वस्यापि वेदस्य क्रियाबोधकत्वात् , सिद्धवस्तुबोधकवेदान्तानां प्रामाण्यं नास्ति, तत: ब्रह्मण: शास्त्रयोनित्वं न घटते इति पूर्वपक्षीकुर्वतां भाट्टमीमांसकानां मतं प्रदर्श्य वेदान्तवाक्यतात्पर्यविषयत्वात्  ब्रह्मण: शास्त्रयोनित्वमुपपद्यते इति सोपपत्तिकं निरुपितम् |

तत: ब्रह्मण: शास्त्रयोनित्वमस्त्येव किन्तु प्रतिपत्तिविधिविषयतयैव  शास्त्रेण ब्रह्म समर्प्यते न स्वातन्त्र्येणेति वदतां वृत्तिकाराणाम् मतमुपन्यस्य ब्रह्मण: कर्मोपासनादयङ्गत्वनिराकरणेन सिद्धवस्तुत्वं निरूपितम् |

अनन्तरं प्रवृत्तिनिवृत्तितच्छेषव्यतिरेकेण केवलवस्तुवादी वेदभागो नास्तीति वदतां प्राभाकरमीमांसकानामाक्षेपं निरूप्य सिद्धब्रह्मबोधकवेदान्तवाक्यानां प्रदर्शनेन तन्निराकृतम् | तदनन्तरं मुक्ते: स्वरूपं, तत्साधनं,  जीवन्मुक्तस्य स्वरूपमित्याद्यंशा: प्रदर्शिता: रत्नप्रभाव्याख्यानानुसारेण |

उपसंहारनामकेsष्टमेsध्याये रत्नप्रभायां निरुपिता: विशेषांशा: , तदितरव्याख्यानापेक्षया रत्नप्रभाव्याख्यानस्य वैशिष्ट्यं , तस्य प्राचुर्यं च संग्रहेण प्रतिपादितम् |

                          ***

PREFACE

Vedanta Philosophy, the Philosophy based on the concluding portion of the Vedas, i.e., Upanishads, occupies a prominent place among the Orthodox Systems of Indian Philosophy. The edifice of the entire Vedanta system is built mainly upon the trio of works, viz., The Upanishads, The Brahma-sutras and the Bhagavad-Gita which are also known as prasthanatraya

Taking the above works as the basis,   Sankara, Ramanuja, Madhva and others established their own theories such as Advaita, Visistadvaita Dvaita and so on. The essence of Advaita-Vedanta can be summarized as  

Brahma satyam jaganmithya  Jivo brahmaiva naaparah.

(ब्रह्म सत्यं जगन्मिथ्या जीवो ब्रह्मैव नाsपर:)

“Brahman is the Reality. The world is unreal and Jiva is not other than Brahman It self”.  

The commentary of Sankara on Brahma-sutras was itself commentated by many scholars. Padmapada wrote a commentary, viz., Panchapadika, which was further elaborated by Prakasatmayati in a work entitled “Vivarana” .  This work stands as the main source of Vivarana school of thought. Vachaspati Mishra wrote an excellent commentary, viz., Bhamati which was later commentated by many scholars and which also stands as a main source of Bhamati school of thought. Though there are some theoretical differences between these two schools they are one in respect of the uniqueness of Brahman.

Among the many commentaries of Sankara’s Bhashya on the Brahma –sutras, Ramananda’s Ratnaprabha is unique. Ramananda , the author of Ratnaprabha  was a versatile scholar in many disciplines such as Nyaya, Mimamsa, Vedanta. His Ratnaprabha, being a comprehensive commentary, is studied with appreciation by both students and scholars of Advaita Vedanta. Ramananda studied all the commentaries of his time and he himself wrote a treatise meant for those who can not study all the works in order to understand the doctrine of Advaita. In writing Ratnaprabha the Vivarana school of thought was followed. The author not only appears to be a follower of Vivarana but also an opponent of Bhamati.

In the present work I have made a humble attempt to bring out the origin and development of Advaita Vedanta, the main concepts of Advaita  like Adhyasa , Khyati , nature of Maya and Avidya ; rmoval of Avidya ; means of knowledge; concept of Moksha and Jivanmikti in the light of Ratnaprabha confining my self to chatussutri portion. The commentaries on Ratnaprabha, viz., Purnanandiya and Bhaagadipika are also introduced.

                                                             CH. DURGAPRASADA RAO

భక్తి-వైశిష్ట్యం

భక్తి-వైశిష్ట్యం

     డాక్టర్. చిలకమర్తి దుర్గాప్రసాదరావు

                                                                                                                   

      విద్యార్థులు పెరిగేకొద్దీ  విద్యాప్రమాణాలు అడుగంటుతున్నట్లే భక్తులు పెరిగే కొద్ది భక్తిభావం సన్నగిల్లుతోంది. భక్తిస్థానంలో వ్యక్తిగతహోదా, హంగులు, ఆర్భాటాలు చోటుచేసుకుoటున్నాయి. భక్తి కేవలం నామమాత్రంగానే మిగిలిపోతోoది. మంత్రాలు తక్కువ, తుంపర్లు ఎక్కువ అన్నట్లుగా భక్తి తక్కువ బడాయి ఎక్కువ అన్నట్లుంది నేటి ఆధ్యాత్మిక తత్త్వం.

         మానవుడు తన జీవితంలో సాధించవలసిన నాల్గు పురుషార్ధాలలో మోక్షం చాల ఉన్నతమైంది. మానవుడు తన యధార్ధస్వరూపమైన ఆత్మతత్వాన్ని తాను తెలుసుకోవడమే మోక్షం. ఆత్మసాక్షాత్కారరూపమైన ఈ మోక్షానికి మూడు సాధనాలున్నాయి.  అవి కర్మ, భక్తి, జ్ఞానo. కర్మ చిత్తశుద్ధికి తోడ్పడటం ద్వారా మోక్షసాధనమౌతుంది. కాని కర్మాచరణకు అంగ బలం అర్థబలం మొ || ఎన్నో కావాలి.  అంతేకాకుండా కర్మలు శాశ్వతమైన ఫలాన్ని ప్రసాదిoచ లేవు. అలాగే  వివేకం లేని వారికి కర్మలు బంధాన్నే కలగజేస్తాయి గాని మోక్షాన్ని చేకూర్చలేవు. ఇక నిష్కామకర్మ ఆత్మసాక్షాత్కారానికి దోహదం చేస్తుంది గాని అది అందరికి ఆచరణసాధ్యం కాదు. ఇక జ్ఞానం మాటకొద్దాం.

        మానసికపరిణతి,  వివేకం లేని వారికి జ్ఞాన మార్గం కూడా ప్రమాదకరమైనదే. అది అహంకారాన్ని త్రుoచడానికి బదులు పెంచుతుంది. అంతేగాక నిత్యానిత్యవస్తువివేకం, ఇహపరసుఖభోగవిరక్తి, ఇంద్రియనిగ్రహం, (దమం) మనోనిగ్రహం, (శమం) కర్మఫలత్యాగం (ఉపరతి), సుఖదు:ఖాలు, ఆకలిదప్పికలు, శీతోష్ణములు, మానావమానములు మొ|| ద్వoద్వములను సహించడం (తితిక్ష) , గురువాక్యములందు, శాస్త్రవాక్యములయందు అచంచలమైన  విశ్వాసo(శ్రద్ధ), ఎల్లప్పుడు ఏమరుపాటు లేకుండా ఉండడం (సమాధానం) అనే ఆరు లక్షణాలు మరియు మోక్షంపట్ల విశేషమైన కోరిక (ముముక్షుత్వం) అనేవి ఉండి తీరాలి. అందువల్ల జ్ఞానమార్గం అసాధ్యం కాకపోవచ్చు గాని  కష్టసాధ్యo.

అందువల్ల కర్మ, జ్ఞాన, మార్గాలకన్న సులభతరమైన మార్గంగా భక్తిమార్గం చెప్పబడుతోంది. భక్తికి ద్రవ్యంతో గానీ ధనoతో గానీ పని లేదు. తెలివితేటలు  గానీ శాస్త్రపాండిత్యం గానీ అవసరం లేదు. జాతి, కుల, మత, వర్ణ, వయో వివక్ష అసలే లేదు. నిర్మలమైన మనస్సు, అచంచలమైన విశ్వాసం , సేవాసక్తి,  సమర్పణభావం ఉంటే చాలు . అందుకే-

ఏ వేదంబు పఠించేలూత? భుజగంబే శాస్త్రముల్ సూచె?తా

నే విద్యాభ్యాసనంబొనర్చె కరి? చెంచేమంత్రమూహించె? బో

ధావిర్భావనిధానముల్ చడువులయ్యా! కావు నీపాదసం

సేవాసక్తియె గాక జంతుతతికిన్  శ్రీ కాళహస్తీశ్వరా|

                                    (శ్రీకాళహస్తీశ్వరశతకం – ధూర్జటి )

                 సాలెపురుగు, పాము, ఏనుగు, కిరాతుడు ఏ శాస్త్రమూ చదవకుండానే కేవలం సేవాభావంతోనే తరించారని పై మాటలలోని సారాంశం. అలాగే భక్తికి సిరిసంపదలతో పని లేదు. ఇది గమనించండి.

మార్గావర్తితపాదుకా పశుపతేరంగస్య కూర్చాయతే

గండూషాంబునిషేచనం పురరిపో: దివ్యాభిషేకాయతే

కంచిద్భక్షితమాంసశేషకబళం నవ్యోపహారాయతే

భక్తి:కిం న కరోత్యహో వచనరో భక్తావతంసాయతే

 అన్నారు శంకరభగవత్పాదులు శివానందలహరిలో:

ఆటవికుడైన ఆ తిన్నడికి దుమ్ము, ధూళిలో నిండిన పాదరక్షలే నిర్మల్యాన్ని తొలగించే కుంచెగా మారినవట. పుక్కిటపట్టిన నీరే అభిషేకజలం అయ్యిందిట. ఇక కొంచెం తిని ఎంగిలి చేసిన మాంసమే నైవేద్యమైoదట. ’ఆహా! భక్తి ఎంత గొప్పది! వనచరుడు భక్తాగ్రేసరుడయ్యాడని అని ఆశ్చర్యం ప్రకటించారు శ్రీశంకరులు “మోక్షసాధనసామగ్ర్యాం భక్తిరేవ గరీయసీ”  అని

భక్తిమార్గవైశిష్ట్యాన్ని కొనియాడారు. అందువల్ల భక్తిమార్గం ఇతర మార్గాల కంటే ఎంతో అనుకూలమైoది.

            అంతే కాక మానవుడు తనకు భగవంతుడు మానవజన్మ ప్రసాదించినందుకు కృతజ్ఞత చెప్పుకొనే అవకాశం ఈ మార్గంలో ఉంది. అలాగే మానవుడు మాధవుడుగా ఎదగాలంటే భక్తిమార్గం ప్రమాదరహితమైన  సులభమార్గం. అంతేగాక భక్తి మానవుని పరిధుల్ని గుర్తు చేసి అహంకారాన్ని నిర్మూలిస్తుంది. సుఖదుఃఖాలకు అతీతునిగా చేసి జీవితం చీకు చింత లేకుండా సుఖంగా సాగేలా తోడ్పడుతుంది. భక్తుడెప్పుడు తనకేది జరిగినా భగవంతుని అనుగ్రహం గానే భావిస్తాడు కాబట్టి సుఖాలకు పొంగిపోడు, దు:ఖాలకు క్రుంగిపోడు. అతనికి ఎటువంటి మానసిక వత్తిడులు ఉండవు. ఈ ప్రపంచంలో ఎటువంటి మానసిక వత్తిడులు లేనివాడు ఎవడైనా ఉంటే వాడు భక్తుడు మత్రమే అయుoటాడు. ఎoదుకంటే నిజమైన భక్తునికి tension ఉండదు. tension ఉన్నవాడెవడు నిజమైన భక్తుడు కానేరడు.

ఈవిషయాన్ని నిరూపించే కథలు భాగవతంలో కోకొల్లలుగా ఉన్నాయి. ఉదాహరణకు అంబరీషోపాఖ్యానం తీసుకుందాo. దుర్వాసుడు అoబరీషుని చంపమని ఒక శక్తిని సృష్టించి వదిలాడు. అది అoబరీషుని చంపడానికి ముందుకొచ్చింది . దాన్ని చూసినప్పటికీ ఆయన ఒక్కడుగు కూడ ముందుకు వెయ్యలేదట. ఎందుకంటే తనను రక్షిoచేవాడొకడున్నాడనే ధీమా. ఈ ఘట్టంలో వ్యాసమహర్షి “న చచాల పదాన్ నృప:” అంటారు. ఆ తరువాత చాల తతంగం జరిగింది. విష్ణువు తన భక్తుడైన అoబరీషుని రక్షిoచుకోడానికి సుదర్శనచక్రాన్ని పంపించాడు. అది ముందుగా శక్తిని చంపి ఆ తరువాత దూర్వాసమహర్షిని వెంబడించింది. ఆయన భయంతో అన్ని లోకాలు తిరిగితిరిగి సహాయం లభించక పోవడంతో చివరికి విష్ణుమూర్తి దగ్గరకే వచ్చి రక్షించమని వేడుకున్నాడు.

అప్పుడు విష్ణువు పలికిన మాటలు భక్తుడైన ప్రతి వ్యక్తీ గుర్తుపెట్టుకో దగినవి.

ఓమహర్షి! కొoతమంది భక్తులు నా హృదయం దొoగిలించి తీసుకుపోతారు. ఏనుగును త్రాళ్ళతో కట్టేసినట్లు  భక్తి అనే త్రాళ్ళతో నన్ను కట్టేస్తారు.  నేను వలల్లో చిక్కుకు పోతాను . నేనేమి చేయలేని  నిస్సహాయుడను . నువ్వు అంబరీషుణ్ణే వేడుకో . ఇప్పుడు నిన్ను అతనొక్కడే రక్షిoచగలడు అంటాడు

ఛలమున బుద్ధి మంతులగుసాధులు నా హృదయంబు లీల దొo

గిలికొని పోవుచుండుదురకిల్బిషభక్తిలతాచయంబులన్

నిలువగబెట్టికట్టుదురు నేరుపుతో మద కుంభి కైవడిన్

వలలకు చిక్కి భక్తజనవత్సలతన్ జన కుందు తాపసా !

(పోతన భాగవతo-- అంబరీషోపాఖ్యానం )      

         ఆ తరువాత ఆ మహర్షి అoబరీషుణ్ణి  వేడుకోవడం  ప్రమాదం నుంచి బయటపడడం జరుగుతుంది.   .

     ఇక భక్తి స్వరూప  స్వభావాలగురించి స్వల్పంగా తెలుసుకుందాం !

      నారద భక్తి సూత్రాలలో “సా త్వస్మిన్ పరమప్రేమరూపా “ అని భక్తి స్వరూపం చెప్పబడింది. అది ప్రేమరూపమైనది. ప్రతిక్షణం వృద్ధి పొందేది. తైలధారవలె అవిచ్ఛిన్నమైనది. ఒక మూగవాడు రుచికరమైన పదార్థాన్ని తిని దాన్ని గూర్చి ఏ విధంగా ప్రకటించలేడో అదే విధంగా పరమ ప్రేమరూపమైన భక్తి అనుభవైకవేద్యమే గాని వర్ణించలేము. ఒక్క మాటలో చెప్పాలంటే తల్లికి బిడ్డమీద ఉండేప్రేమ మనకు భగవంతుని మీద ఉంటే అదే భక్తి.

      శ్రీశంకరభగవత్పాదులు భక్తిస్వరూపాన్ని చాలా అందంగా అలంకారికంగా నిర్వచించారు.

అంకోలం నిజబీజసంతతిరయస్కాంతోఫలం సూచికా

సాధ్వీ నైజవిభుం లతా క్షితిరుహం సింధు స్సరిద్వల్లభం

ప్రాప్నోతీహ యధా తధా పశుపతే:పాదారవిoదద్వయం  

చేతోవృత్తిరుపేత్య తిష్ఠతి సదా సా భక్తి రిత్యుచ్యతే.—(శివానందలహరి )

          అంకోలం అనగా ఊదుగ చెట్టు. దాని విత్తనాలు ఒకానొక సమయంలో మరల చెట్టుకు అoటుకు పోతాయి. అలా అంకోల వృక్షాన్ని బీజాలు అంటిపెట్టుకుని ఉన్నట్లు, అ యస్కాంతమును సూది అంటుకుని యున్నట్లు, పతివ్రత ఎల్లప్పుడూ తన భర్తనే ఆశ్రయించిన విధంగా, లత ఎల్లప్పుడూ చెట్టునే పెనవేసికోనిన రీతిగా, నది ఎల్లప్పుడూ తన భర్త యగు సముద్రుని చేరునట్లుగా ఎవరి మనస్సు ఎల్లప్పుడు సర్వకాల సర్వావస్థలయందు పశుపతి యగు ఈశ్వరుని పాదారవిoదములందు లగ్నమగునో అదే భక్తి.

          పై రెండు ఉదాహరణలు బట్టి భక్తికి మనస్సేగాని మరేదీ ప్రధానం కాదని తెలుస్తోంది. లలితా సహస్రనామావళిలో అమ్మవారిని స్తుతిస్తూ “అంతర్ముఖ సమారాధ్యా, బహిర్ముఖ సుదుర్లభా “అన్నారు. కాబట్టి భగవంతుని అoతర్ముఖంగానే ఆరాధించాలి గాని బాహ్యమైన కార్యకలాపాలు ముఖ్యం కావు. అవి తగు మాత్రంగా ఉంటే ఉండొచ్చు గాని అధికం గాకూడదు. అంతేగాక తాను నమ్మిన దైవాన్ని అంతట, అందరియందు చూడగల్గడం నిజమైన భక్తుని లక్షణం. అందు వల్ల నిజమైన భక్తుడు ఏమతానికి చెందినవాడైనా ఇతర మతములను గాని, దైవములను గాని దూషించడు. భక్తి మానవతావిలువల్ని పరిరక్షించేదిగా ఉండాలి గాని కాలరాచేదిగా ఉండరాదు. సిద్ధాంతాలను వల్లె వేయడంకన్నా ఆచరించడానికి ఎక్కువ ప్రయత్నం చెయ్యాలి. భక్తిభావం సంకుచితం కాక జాతికులమతాలకు అతీతoగా ఉండాలి. సకల జీవరాశులయెడ దయను చూపిoచడమే  భక్తికి పరాకాష్ఠ. దయగల హృదయమే భగవన్నిలయం. సమాజసేవే భగవదారాధనగా భావించాలి. మనస్సు భగవంతునకు మనిషి కర్తవ్యానికి అంకితం కావాలి.  ప్రతి భక్తుడు పోతనగారు చెప్పినట్లు—

నీ పాదకమల సేవయు

నీ పాదార్చకులతోడి నెయ్యమును నితాం

తాపారభూతదయయును

తాపసమందార నాకు దయ సేయ గదే!

       అని తన ఇష్ట దైవాన్ని ప్రార్ధించి భగవంతుని, భగవంతునిప్రతి రూపమైన సమాజాన్ని సేవించి తరించాలి. ఇది భక్తునికే సాధ్యం .అందువల్లనే “ మోక్షసాధన సాధన సామగ్ర్యాం భక్తిరేవ గరీయసీ .”  అనేమాట సార్ధకమై౦ది.