A Study of Ratnaprabha-Part-12 -- Dr. Ch. DurgaprasadaRao

 

A Study of Ratnaprabha-Part-12

रत्नप्रभाविमर्शे तृतीयोsध्याय:

{Ratnaprabhaa vimarsha}                                          

ख्यातिवादविमर्श:

Dr. Ch. DurgaprasadaRao

                 गताङ्कादग्रे... 

एवञ्च भगवत्पादै: “स्मृतिरुप: परत्र पूर्वदृष्टावभास:” इति  अध्यासलक्षण कथनानन्तरं “तं केचिदन्यत्रान्यधर्माध्यास इति वदन्ति” इत्यादिवाक्यै: तार्किकादीनां मतमुपन्यस्य सर्वथाsपि तु  अन्यत्रान्यधर्मावभासतां न व्यभिचरतीति तेषां परस्परविरुद्धनाम्ना व्यवहारेsपि अन्यत्रान्यधर्मावभासित्वम् अर्थात् एकस्मिन् वस्तुनि  अपरवस्तुन: तादात्म्यज्ञानं सर्वत्र समानमेवेति,

अतोsत्र विवादस्तु निष्प्रयोजन: इति चोक्तम् || अत्र रत्नप्रभाकाराणामप्ययमेवाsशय: ||

तथा च “स्मृतिरूप: परत्र पूर्वदृष्टावभास:” इति अध्यासलक्षणं     सोपपत्तिकं,  शास्त्रसम्मतञ्च || अत: अनिर्वचनीयता ख्यातिरेवावश्यमादरणीया भवति ||

अत्र रत्नप्रभाकारैरपि  भाष्यव्याख्यानावसरे पूर्वपूर्वसिद्धान्तानां दोषप्रदर्शनेन अनिर्वचनीयताख्यातिरेव समर्थिता ||

तथा हि :- शुक्तावपरोक्षस्य रजतस्य बुद्धौ सत्त्वायोगात् , अपरोक्षस्य रजतस्य शुक्तौ सत्त्वे बाधाभावात्, शून्यत्वे प्रत्यक्षत्वाsयोगान्मिथ्यात्वमेवेति (रत्नप्रभा -p 45. (18) ||

         एतावत्पर्यन्तं लक्षणपरभाष्यं प्रपञ्चितम् || इदानीं संभावनापरभाष्यमारभ्यते ||

अत्र पूर्वपक्षी आत्मन्यनात्माध्यास: न संभवतीत्याक्षेपं प्रकटयति || तत्र  पूर्वपक्षिण: अभिप्राय: “कथं पुन: प्रत्यगात्मन्यविषये अध्यास:  विषयतद्धर्माणाम्” इत्यादि वाक्यै: प्रदर्शित: भगवत्पादै: || अत्राsक्षेपसारांशस्तावदयम् ||

यथा कथञ्चित् ज्ञानविषयीभूते वस्तुनि अन्यवास्तुभ्रान्तिर्भवति || किन्तु अध्यासाधिष्ठानस्यात्मन: “ न चक्षुषा गृह्यते ”( मु.उ.3-1-8) इत्यादि श्रुतिमनुसृत्य अविषयत्वात् कथमध्यास: इति ||

अत्र सिद्धान्ते भगवत्पादै: “ न तावदयमेकान्तेनाविषय: अस्मत्प्रत्यय विषयत्वात्  अपरोक्षत्वाच्च प्रत्यगात्म प्रसिद्धे: इत्यादिवाक्यै: आत्मन: विषयत्वमपरोक्षत्वं च प्रदर्शितम् ||                

अत्रात्मन: विषयत्वमेवं प्रकारेण समर्थितं रत्नप्रभाकारै:

आत्मन: विषयत्वसमर्थनम्

विषयत्वं  द्विविधम् || भानभिन्नत्व्रे सति भानप्रयुक्त- संशयनिवृत्त्यादिफलभाक्त्वरूपं विषयत्वमेकं, भानभिन्नत्वरहितं भानप्रयुक्त संशय-निवृत्त्यादिफलभाक्त्वरूपं विषयत्वमपरम् ||

अनयो: द्वयो: विषयत्वयो: मध्ये भानभिन्नत्वघटितविषयत्वस्याssत्मन्यभावेsपि भानभिन्नत्वरहितं भानप्रयुक्त संशयनिवृत्त्यादिफलभाक्त्वरूपं द्वितीयं विषयत्वम् आत्मनि संभवत्येवेति समर्थितम् ||

अत्र भानं नाम चैतन्यम् || तद्भिन्नत्वम् अर्थात् चैतन्यभिन्नत्वं चैतन्ये नास्तीति भानभिन्नत्वघटितं विषयत्वमात्मनि न संभवति || भानप्रयुक्त संशय-निवृत्त्यादि फलभाक्त्वन्तु संभवत्येव ||

अत्र भानं नाम वृत्ति: || वृत्तिप्रयुक्त – आवरण- भङ्गाश्रयत्वम् आत्मन्यस्त्येवेति आत्मनोऽपि  विषयत्वं समर्थितम् || अपि च आबालपण्डितमात्मन: संशयादि शून्यत्वेन तस्य स्वप्रकाशत्वं प्रसिद्धमिति आत्मन: अपरोक्षत्वं समर्थयन्ति  भगवत्पादा:||

किञ्च भाष्यकारैरेव “ न चाsयमस्ति नियम: पुरोsवस्थिते एव विषये विषयान्तरमध्यसितव्यमिति ” दृष्टान्त प्रदर्शनेन च “ यत्र यत्र अपरोक्षाध्यासाधि ष्ठानत्वं  तत्र इन्द्रियसंयुक्तत्वञ्चेति नियमस्य भङ्गो प्रतिष्ठापित: || अत्र व्याख्याने रत्नप्रभाकारैरेवं विवृतम् ||

अप्रत्यक्षेsपि= इन्द्रियाsग्राह्यत्वेsपि; बाला: = अविवेकिन: ; तलमिन्द्रनीलकटाहकल्पं नभो मलिनं पीतमित्येवाsपरोक्षम् अध्यस्यन्ति इत्यादि (रत्नप्रभा -page-51) ||

तथाहि :- नीलं नभ: इति सार्वजनीनो भ्रम: || नभस्याकाशे नैल्यं नाsस्त्येव || कटाहाकारत्वमपि नाsस्त्येव || परन्तु ‘नीलं नभ:’   इति सर्वेषामनुभवसिद्ध: || अत: अपरोक्ष-नैल्याध्यासाधिष्ठानत्वं नभस्यवश्यमङ्गीकर्तव्यम् || तत्र व्यापकस्य प्रत्यक्षविषयत्वस्य अभावेऽपि अपरोक्षाध्यासदर्शनात् नाsयं नियम: प्रामाणिक: || अत: इन्द्रियाsग्राह्यत्वेsपि अपरोक्षाध्यास: निष्प्रत्यूह: इति सुष्ठु प्रतिपादितं रत्नप्रभायाम् ||           

<><><>