మఱువబోకు చిలకమర్తి మాట (రెండవ భాగం)

                                                           మఱువబోకు చిలకమర్తి మాట
                                                                   (రెండవ భాగం)
                                                                                                  చిలకమర్తి వేంకట సూర్యనారాయణ
                                                                                                                 నరసాపురం

26. బలము కల్గినపుడు పరమాత్మనెప్పుడు
       నిలుపలేదు మదిని నిముసమైన
       కష్టమొదవునాడు కలుగునే రక్షణ
       మఱువ బోకు చిలకమర్తి మాట

27. తనువు నిత్యమనుచు తలపోసి తలపోసి
       చేయరాని పనులు చేసి చేసి
       మంచ మెక్కి నపుడు మది కుంద భావ్యమా
       మఱువ బోకు చిలకమర్తి మాట

28. సకల జీవులందు సర్వేశుడొక్కడే
       నిలచినాడటంచు నిజమునెఱిగి
      చిత్తశుద్ధి సకలజీవుల ప్రేమించు  
      మఱువబోకు చిలకమర్తి మాట

29 .   మనసు నందు దాగు మమకారమును వీడి
          చిత్తమందు పరమశివుని నిలిపి
          ప్రతిఫలంబు వీడి భజియింపు పరమాత్మ
          మఱువబోకు చిలకమర్తి మాట

30 . అం‌తరంగశత్రులార్వుర నడగించి
       కదలకుంద శివుని కట్టివైచి
       నిండుభక్తి తోడ నిరతంబు సేవించు
       మఱువబోకు చిలకమర్తి మాట

31. సర్వ విద్యలెఱిగి  సతతంబు గర్వించి
       కుండలములతోడ కులుకుచుండి
       దైవచింత లేక దక్కునే మోక్షంబు
       మఱువ బోకు చిలకమర్తి మాట

32 . నిత్యమైన  శివుని నీమది నుంచక
        ఉన్న   తెలివినంత సున్న జేసి
        చింతతోడ సతము జీవింప భావ్యమే                
        మఱువబోకు చిలకమర్తి మాట

33 . చిత్తమందు పరమ శివుని సంస్థాపించి
       అంతరంగమందు నాశ వీడి
       చిత్తశుద్ధి తోడ జీవించు హాయిగా .
       మఱువబోకు చిలకమర్తి మాట

34. దేవుడొసగినట్టి తెలివని తెలియక
       వెర్రి వాడ వగుచు విర్రవీగి
      కాలయాపనంబు గావింప భావ్యమా
      మఱువబోకు చిలకమర్తి మాట

35. కుటిలబుద్ధితోడ కోటి గోవులదెచ్చి
       దానమీయగానె దైవ మఱసి
       కనికరించి మనకు ఘనపుణ్య   మేమిచ్చు
       మఱువబోకు చిలకమర్తి మాట

36 . శక్తి యున్ననాడు సర్వేశునెప్పుడు
       నిముషమైన మదిని నిలుపలేదు
       బాధ కలుగునాడు ప్రార్థింప ధర్మమా
       మఱువబోకు చిలకమర్తి మాట

37 . సత్యధర్మములను సర్వదా పాటించి
       నిత్యజీవనంబు నెరపు మెపుడు
       శ్రీనివాసు డెపుడు చేయూతనందించు
       మఱువబోకు చిలకమర్తి మాట

38.  ఐదు గాలులిచ్చు నద్భుతశక్తితో
        కాయమనెడు బండి కదలుచుoడు
        గాలులంతరించ కాటిలో బూదెయౌ
        మఱువ బోకు చిలకమర్తి మాట

39 . దివ్య మైన జ్ఞాన తీర్థంబు తోడను
        మనసు బాగ కడుగు మరువకుండ
        చిత్తమందు పరమ శివుని స్థాపింపుము
        మఱువ బోకు చిలకమర్తి మాట

40. సంశయంబు వీడి సర్వవేళలయందు
        అంతరాత్మజపము నాచరించు
        మంచిచెడ్డలెంచ మరియేమి పని లేదు
       మఱువబోకు చిలకమర్తి మాట

41. చేసుకున్న పడతి జేబులు వీక్షిoచు
      కన్నతల్లి ప్రేమ కడుపు జూచు
     తెలుసుకున్ననీవె దివ్యసుజ్ఞానివి
    మఱువమరువ బోకు చిలకమర్తి మాట

42.  దైవశాసనంబు దాటకు మెప్పుడు
       శిరమువంచి యమలు సేయు మెపుడు
        శివుని యాజ్ఞ లేక చీమైన కుట్టదు
        మఱువబోకు చిలకమర్తి మాట

43. తనదు ప్రాణములను ధారవోయుచు    సాకు
       కన్నతల్లి నెపుడు గౌరవించు
       కష్టబెట్టకుండ కాచుమామెను ప్రేమ  
      మఱువబోకు చిలకమర్తి మాట

44. కాటి కేగునట్టి కాయంబు స్థిరమని  
      పిచ్చి వాడ వగుచు పెంచినావు
     సత్యమెరిగి నీవు నిత్యంబు మసలుకో
    మఱువబోకు చిలకమర్తి మాట

45 . కన్న వారె నీకు కనిపించు దైవాలు
       నిజముసుమ్ము వారి నిండు ప్రేమ  
       పూజ చేయ నీవె పూర్ణ సుజ్ఞానివి
       మఱువ బోకు చిలకమర్తి మాట

46. సర్వజీవులందు సర్వేశుడొకడని
       నిoడు మదిని నిజము నెరుగునాడు
       శివుడు మెచ్చి నీదు చింతలనెడబాపు
       మఱువబోకు చిలకమర్తి మాట

47. పట్టు వీడ కుండ పద్మాసనము వైచి
     గాలి పైకి లాగు కదలకుండ
     తలుపులన్నిమూసితలపులు విడనాడు
     మఱువబోకు చిలకమర్తి మాట

48. తల్లి కడుపునుoడి ధరణికి  దిగగానే
      ఏడ్పు విద్యనీవు  నెరిగి నావు
      కాంచు వారలెల్లకడుముదమొందిరి
     మఱువమరువబోకు చిలకమర్తి మాట

49.  ఎన్నిజన్మలెత్తి యిలకొచ్చినారమో
     యెఱిగినట్టివారలెవరు లేరు
     తెలుసుకొన్నవాడె స్థితప్రజ్ఞుoడయా
    మఱువ బోకు చిలకమర్తి మాట

50. అమృతరసము కంటె నధికమౌ శక్తులు
     అమ్మ పాలలోన నలరె గాన
    తల్లిపాలు గ్రోల తానబ్బు సౌఖ్యముల్
    మఱువబోకు చిలకమర్తి మాట
**********

ఉపనిషత్తులు

                          ఉపనిషత్తులు

డాక్టర్. చిలకమర్తి దుర్గాప్రసాద రావు

అవి ఆంగ్లేయులు మనల్ని పరిపాలిస్తున్న రోజులు. మచిలీపట్టణంలో హిందూమహాసభ జరిగింది. డాక్టర్. అనిబిసెంట్ గారు ఆ  సభకు అధ్యక్షురాలిగా ఉన్నారు.  శ్రీ చెళ్లపిళ్ల వేంకట శాస్త్రి గారి వంటి ప్రముఖపండితులు, శతావధాని  ముఖ్యఅతిథిగా విచ్చేశారు. సభ పూర్తయింది. చివర్లో సభాసదులు కొందరు,  భారతీయ సనాతన ధర్మం నానాటికి  క్షీణించిపోతోందన్న ఆవేదనను వ్యక్తం చేశారు. పరిష్కారమార్గం సూచించమని ప్రాధేయపడ్డారు. శ్రీ చెళ్లపిళ్ల వేంకట శాస్త్రి గారు అంతా విని  అందమయిన పద్యం ఆశువుగా ఇలా చెప్పారు .

టోపీల్వెట్టి షరాయిలందొడిగి యెట్లో పొట్టకై వేషముల్

వేపూనుండొక గంటయేని నెలకున్వేదంబు( దానెట్టిదే

 వ్యాపారంబటనుండు దాని చిగురే యర్థంబు బోధించునం

చీపట్లన్ వ్యయముంబొనర్చుడది మీకిప్పించునుచ్ఛ స్థితిన్

మీరంతా టోపీలు పెట్టుకోండి ( టోపీ ఆంగ్ల సంప్రదాయానికి ప్రతీక). అలాగే షరాయిలు తొడుక్కోండి ( షరాయిలు మహమ్మదీయుల సంప్రదాయానికి ప్రతీక). పొట్ట కోసం ఏదో ఒక పని చేసుకోండి. కనీసం నెలకో గంట సేపు వేదం అంటే ఏమిటి? అందులో ఏం ఉంటుంది ? దాని సారాంశమైన ఉపనిషత్తులు ఏం చెబుతున్నాయి అనే విషయాలు చర్చించండి. అది మనకి ఎంతో  మేలు చేకూరుస్తుంది.  మన హిందూధర్మానికి ఎటువంటి నష్టం కలుగదు. అని ఆ మాటల్లోని సారాంశం.  ఉపనిషత్తులన్నీ ఆత్మతత్త్వాన్ని ప్రతిపాదిస్తున్నాయి .

 అన్ని ఉపనిషత్తులు ఈ వ్యాసంలో చర్చించడం సాధ్యం కాదు కాబట్టి వాటి సారాoశరూపమైన మహావాక్యాల్లో ఆత్మతత్త్వం ఎలా ప్రతిపాదించారో  తెలుసుకుందాం.

మహావాక్యాల్లో  మొదటిది  ప్రజ్ఞానం బ్రహ్మ.  ఇది ఋగ్వేదమునకు సంబంధించిన ఐతరేయోపనిషత్తు లోనిది. ఇది ఆదేశ వాక్యం. ఇది బ్రహ్మ స్వరూపం సత్, చిత్ , ఆనందమని తెలియ( జేస్తుంది. సత్ అంటే అన్ని కాలాల్లో ఉండేది . చిత్ అంటే స్వయంప్రకాశకం . ఆనందం అంటే ఆనంద స్వరూపం.  మరియు ఏకం , అద్వితీయం. ఏకం అంటే ఒకే పదార్థం. అద్వితీయం అంటే రెండో వస్తువు లేనిది. అంటే బ్రహ్మతో సమానమైన వస్తువు మరొక్కటి లేదు. బ్రహ్మ కంటే భిన్నమైన  వస్తువు కూడ మరొక్కటి లేదు. అంతే గాక బ్రహ్మలో కూడ ఎటువంటి భేదం లేదు. అది శుద్ధ చైతన్య స్వరూపం.

ఇక రెండవది అయమాత్మా బ్రహ్మ.  ఈ ఆత్మ బ్రహ్మమే. ఇది అథర్వణ వేదానికి సంబంధించిన మాండుక్య ఉపనిషత్తు లోనిది. ఇది అనుసంధాన వాక్యం. ఇది ఆత్మకు బ్రహ్మకు ఏకత్వాన్ని ప్రతిపాదిస్తుంది. మన స్వరూపమైన  ఆత్మ బ్రహ్మమే అని దీనికర్థం.

ఇక మూడవది తత్త్వమసి. ఇది సామవేదానికి చెందిన ఛాందోగ్యఉపనిషత్తు లోనిది. (6/8/7). ఇది ఉపదేశ వాక్యం . తత్ అనే పదం సర్వజ్ఞవిశిష్ట చైతన్యమైన  బ్రహ్మను చెబుతుంది.  త్వం అనే పదం కించిజ్ఞ విశిష్టమైన జీవుణ్ణి చెబుతుంది. అసి అంటే అగుచున్నావు అని అర్థం.   ఇక  సర్వజ్ఞ, కించిజ్ఞ అనే రెండు విశేషణాలు తొలగిస్తే చైతన్యం రెంటిలోనూ ఒక్కటే.  ఇది జీవబ్రహ్మైక్యాన్ని బోధిస్తుంది. అజ్ఞానం వల్ల స్వరూపజ్ఞానం తెలియక సంసారసాగరంలో కొట్టుమిట్టాడే జీవునికి “ నువ్వు జీవుడవు కాదు . సాక్షాత్తుగా ఆ పరమేశ్వరుడవే ( బ్రహ్మమే) అని నొక్కి చెబుతుంది.

ఇక నాల్గోది ‘అహం బ్రహ్మాస్మి’. అనేది. ఇది యజుర్వేదానికి సంబంధించిన ‘బృహదారణ్యక ఉపనిషత్తు’ లోనిది . ఇది అనుభవ వాక్యం. ‘తత్త్వమసి’ అనే వాక్యం   ద్వారా నువ్వే ఆ బ్రహ్మవు అని గురువు చెప్పగానే శిష్యుడు విని మననం చేసుకుని అనుభవంలోకి తెచ్చుకున్నాక   తానే బ్రహ్మగా మారి  పోతాడు.

ఈ విధంగా ఉపనిషత్తులు బ్రహ్మతత్త్వాన్ని బోధించి, అనుభవింపజేయడం ద్వారా    జీవత్త్వ౦ నుంచి బ్రహ్మత్త్వానికి రాచబాట నిర్మిస్తాయి. 

  ఇవి  ఆత్మతత్త్వాన్ని బోధించేవి కావడం వల్ల ఒక మతానికి గాని, ఒక జాతికి  గాని ఒక సంస్కృతికి  గాని సంబంధించినవి కావు . అవి సార్వకాలికాలు, సార్వభౌమికాలు. అవి ఒక హిందువును అత్యుత్తమహిందువు గాను, మహమ్మదీయుని అత్యుత్తమమహమ్మదీయుని గాను, క్రైస్తవుని అత్యుత్తమక్రైస్తవుని గాను, చివరకు నాస్తికుని కూడా అత్యుత్తమమైన  నాస్తికుని గాను తీర్చిదిద్దుతాయనడంలో ఎటువంటి సందేహం లేదు.

****

Request

Hi all

Namaste.

While thanking you for encouraging my blog, I request you kindly  to view some of my talks also delivered through  You tube.

This is the link for my you tube. https://www.youtube.com/channel/UCObTypiB0RHENlJINblr_-w/videos

Thank you.

Durgaprasada Rao

रत्नप्रभामते ‘अवगति ’ शब्दार्थविचार:

रत्नप्रभामते ‘अवगति ’ शब्दार्थविचार: डाक्टर्.चिलकमर्ति दुर्गाप्रसाद राव्

3/106, प्रेमनगर,

दयालबाग, आगरा

+91 9897959425

dr.cdprao@gmail.com  

“ज्ञानादेव हि कैवल्यम्” इति नियमेन ज्ञानस्य मोक्षसाधनत्वमङ्गीक्रियते | तच्च ज्ञानं परोक्षमपरोक्षमिति द्विविधम् | तत्रापरोक्षज्ञानेनैव कैवल्यं न परोक्षज्ञानेनेति “तत्साक्षादपरोक्षाद् ब्रह्म” इति श्रुत्याsअवगम्यते |

अत्रेयमाशङ्का | तथा हि :- वस्तुत: यद् ज्ञानं वर्तते तदज्ञाननिवर्तकमेव भवति|  ज्ञानस्याज्ञानाsनिवर्तकत्वे तस्य ज्ञानत्वमेव न संभवति | यथा दीपस्यान्धकारानिवर्तकत्वे प्रकाशत्वमेव न संभवति तद्वत् | तथा च परोक्षज्ञानस्याध्यासमूलभू ताज्ञाननिवर्तकत्वं न संभवतीति कथं वक्तुं शक्यते | एवमेव यदि परोक्षज्ञानस्यैवाज्ञाननिवर्तकत्वं संभवति, तर्हि तत एव बन्धानिवृत्तिसंभवे अपरोक्षज्ञानस्य वैय्यर्थ्यं स्यात् | तत:               “ तत्साक्षादपरोक्षाद् ब्रह्म ” इति श्रुतेरप्यानर्थक्यमापद्येत | अतोsत्र समन्वय: कथं वा साधयितुं शक्यते इति |

ब्रह्मसूत्रभाष्ये जिज्ञासाधिकरणे “ अथातो ब्रह्मजिज्ञासा ” इति सूत्रस्य व्याख्यानावसरे ‘जिज्ञासा ’ पदं व्याचिख्यासुभि: श्री शङ्करभगवत्पादै: ‘ज्ञातुमिच्छा जिज्ञासा, अवगतिपर्यन्तं ज्ञानं सन् वाच्याया: इच्छाया: कर्म, फलविषयत्वादिच्छाया: | ज्ञानेन हि प्रमाणेनावगन्तुमिष्टं ब्रह्म | ब्रह्मावगतिर्हि पुरुषार्थ: निश्शेषसंसारबीजाविद्याद्यनर्थनिबर्हणादित्युक्तम् |

अत्रावगतिपदं व्याचिख्यासुना ब्रह्मसूत्रभाष्यव्याख्याकारेण श्री वाचस्पतिमिश्रेण भामत्याख्यायां व्याख्यायां – अत्र न केवलं ज्ञानमिष्यते किन्त्ववगतिं साक्षात्कारं कुर्वदवगतिपर्यन्तं सन् वाच्याया: इच्छाया: कर्म इति विगलितनिखिल दु:खानुषङ्गपरमानन्दघनब्रह्मावगति: ब्रह्मण: स्वभाव: इति स एव  निश्रेयसपुरुषार्थ इति चोक्तम् |

अत्र भगवत्पादभाष्यतात्पर्यं  प्रपञ्चीकर्तुकामेन विवरणमतानुयायिना श्रीरामानन्दसरस्वतीमहोदयेन स्वस्यां रत्नप्रभाव्याख्यायाम् – आवरणनिवृत्तिरूपाभिव्यक्तिमच्चैतन्यमगति: पर्यन्तोsवधि: यस्याखण्डसाक्षात्कारवृत्तिज्ञानस्य तदेव जिज्ञासाया: कर्म तदेव फलमित्युक्तम् | तथा चात्र ब्रह्मैव  जिज्ञासाविषयं  ब्रह्मैव फलम् | अत्र ब्रह्मण: अज्ञातत्वे विषयत्वं ज्ञातत्वेन फलत्वमिति विशेष: |

अत्रैवं विशेषेण वक्तुं शक्यते | अज्ञानं द्विविधमसत्वावरणप्रधानमभानावरणप्रधानञ्च | परोक्षज्ञानेन केवलमसत्वावरणप्रधानमेवाज्ञानं निवर्तते | अभानावरण प्रधानमज्ञानन्तु यथापूर्वं वर्तत एव |  यथा दूरे महापरिमाणे वृक्षे अल्पपरिमाणत्वभ्रान्ति: कस्यचिज्जाता | तत: तादृशवृक्षसमीपादागतेन पुरुषेण ‘ अयं वृक्ष: अत्यधिकपरिमाण: ; नाsल्पपरिमाण: भूशाखाशिंशपादिसहित:’  इत्युक्ते अल्पपरिमाणभ्रान्तिमत: पुरुषस्य यदज्ञानमासीत् तच्चाज्ञानं अधिकपरिमाणोपदेशजन्यज्ञानेन नष्टं वा न वा ? नष्टमेव | किन्त्वत्रासत्वावरणमेव नष्टं , अभानावरणन्तु न नष्टम् | अन्यै: शतधा उक्तमपि प्रत्यक्षं अल्पपरिमाणत्वमेव दृश्यते नाsधिकपरिमाणत्वम् | तत्कुत इति चेत् अभानावरणस्य यथापूर्वं विद्यमानत्वात् | तादृशाभानावरणस्य निवृत्तिस्तु वृक्षसमीपं गत्वा तादृशाधिक परिमाणविशिष्टं  वृक्षं यदा पश्यति तदा नश्यति | तच्च ज्ञानमपरोक्षज्ञानमेव | तादृशापरोक्षज्ञानमेवाभानावरणस्य निवर्तकं भवति |

अत एव लोके वेदान्तश्रवणं क्रियमाणमपि तत: परोक्षज्ञानं जायमानमपि तत् नाsपरोक्षाध्यासनिवर्तकं  भवति |  वेदान्तश्रवणेन जीवत्वं पारमार्थिकं न भवति किन्तु ब्रह्मैक्यरूपमेव  जीवस्य पारमार्थिकस्वरूपमिति  ज्ञानं जातमेव | तच्च ज्ञानं त्वसत्वावरणमज्ञानमेव निवर्तयति | अभानावरणनिवर्तकं न भवति | यदा मनननिदिध्यसनादिभि: अपरोक्षब्रह्मसाक्षात्कार: भवति तदैव मूलाज्ञाननिवृत्ति: भवति | अपरोक्षाध्यासोsपि निवर्तते | अत एवोक्तं  श्रीशङ्करभगवत्पादै: - “ श्रुतब्रह्मणोsपि यथापूर्वं संसारित्वभ्रान्ति: ” इति |

अत एव सकलशास्त्रपारङ्गतोsपि नारद: सनत्कुमारमुपगम्य  “ सो sहं  भगव: शोचामि ” इत्याद्युक्तवान् |  सन्दर्भेsस्मिन् विस्तरेणोक्तं विद्यारण्यश्रीचरणै: | तथा हि :-

स पुराणान् पञ्च वेदान्

शास्त्राणि विविधानि च

ज्ञात्वाप्यनात्मवित्त्वेन

नारदोsति शुशोच हि 

( तद्विषयमुपवर्ण्य )

वेदाभ्यासात्पुराताप

त्रयमात्रेण शोकिता

पश्चादभ्यासविस्मार

गर्वभङ्गैश्च शोकिता ||

 इत्यादि  शोककारणमपि सुस्पष्टं प्रतिपादितवन्त: |

      

            अत्रेयं पुनराशङ्का | ननु आत्मज्ञानहीनस्य सर्वमपि शास्त्रज्ञानं  व्यर्थमेवेति चेन्न, शास्त्रज्ञानं न कदापि व्यर्थं भवति | शास्त्रज्ञानेन ब्रह्मण: परोक्षज्ञानं जायते | तच्च पापक्षयकारि | तदुक्तं विद्यारण्यश्रीचरणै : --

परोक्षं ब्रह्मविज्ञानं

शाब्दं देशिकपूर्वकम् |

बुद्धिपूर्वकृतं पापं

कृत्स्नं दहति वह्निवत् ||   

   ननु परोक्षज्ञानेनैव सर्वपापानां क्षये जाते किं वा पुन: अपरोक्षब्रह्मसाक्षात्कारेणेति चेदुच्यते,  अपरोक्षब्रह्मविज्ञानमेव निखिलसंसारदु:खनिवर्तकं न तु  परोक्ष ब्रह्मविज्ञानम् | तदुक्तं विद्यारण्यश्रीचरणै: |

अपरोक्षात्मविज्ञानं

शाब्दं देशिकपूर्वकम् |

संसारकारकाज्ञान

तमसश्चण्डभास्कर: |

इति | अपरोक्षब्रह्मज्ञानन्तु गुरूपदेशेन, श्रवणमनननिदिध्यासनैश्चो त्पद्यते | ‘ आचार्यवान् पुरुषो वेद ’ ( छा. उ- 6/14/2) , आत्मा वा अरे द्रष्टव्य:  श्रोतव्य: मन्तव्य: निदिध्यासितव्य: ( बृहदारण्यकम् – 1/4/5) इत्यादि श्रुतयोsत्र प्रमाणम् |

यदा कश्चन पुरुष: अविद्याकामादिभि: स्वरुपानन्दात्  प्रच्याव्य अस्मिन् संसारकूपे क्षिप्त: संसारार्णवतरणाभिलाषी सन् कञ्चनाचार्यमाश्रयति | तदा दयापरवशेनाचार्येण “नाsसि त्वं संसारी” किन्तु ‘ तत्त्वमसि ’  इत्युपदिष्टात्मस्वरुप: ब्रह्मण: परोक्षज्ञानं प्राप्नोति | तत: मननादिभि: तस्याsपरोक्षब्रह्मज्ञानमुदेतीति परोक्ष ज्ञानमपरोक्षब्रह्मसाधकं भवति | सर्वोsप्ययं विषय: ‘ अवगति ’ शब्देsन्तर्निहित: इत्यलमति विस्तरेण |

*********

विद्या गुरुमुखत: प्राप्या

विद्या गुरुमुखत: प्राप्या

डाक्टर्.चिलकमर्ति दुर्गाप्रसाद राव्

3/106, प्रेमनगर,

दयालबाग, आगरा

+91 9897959425

dr.cdprao@gmail.com  

आहारनिद्राभयमैथुनादिषु  मानवानां जन्तूनां च मध्ये न कोsपि व्यत्यास:  | विद्ययैव मानव: प्राण्यन्तरेभ्यो भिद्यते अतिशेते चान्यान्  इति वयं सर्वे जानीम:| विद्यादाता गुरु: | अत: न केवलमस्माकं भारतदेशे , अपि तु सर्वस्मिन्  अपि जगति विद्यासमुपार्जने गुरोरावशयकता बाहुल्येन दरीदृश्यते |---

गुशब्दोsन्धकार: स्यात्

रुशब्दस्तन्निरोधकृत्

अन्धकारनिरोधित्वात्

गुरुरित्यभिधीयते   ||

इति गुरुशब्दस्य व्युत्पत्ति: | अत एव ---

अज्ञानतिमिरान्धस्य ज्ञानाञ्जनशलाकया

चक्षुरुन्मीलितं येन तस्मै श्रीगुरवे नम:

 इति गुरुं प्रार्थयामो वयम् |

“आचार्यवान् पुरुषो वेद” , ‘ तद्विज्ञानार्थं स गुरुमेवाभिगच्छेत्  समित्पाणि:  श्रोत्रियं ब्रह्मनिष्ठम् ’ , उपदेक्ष्यन्ति ते ज्ञानं  ज्ञानिन: तत्त्वदर्शिन: इति श्रुतिस्मृतीतिहासवचनानि गुरोरौन्नत्यं , विद्यासमुपार्जने तस्यावश्यकतां च  मुक्तकण्ठेनोद्घोषयन्ति |

तत्त्वज्ञानार्थं  गुरोस्समिपे सविनयं स्थिति: उपनिषच्छब्देनोच्यते |

यथा कूपखननेन जलाधिगम: तथा गुरुसमीपगमनेन ज्ञानावाप्ति  रिति अस्माकमाशय: | विना गुरुं ज्ञानं नोदेतीत्यत्र “ अनन्यप्रोक्ते गतिरत्र नास्ति ” इत्युपनिषद्वाक्यं प्रमाणम् |

 अत एवेन्द्रेण प्रजापति: गुरुत्वेन परिगृहीत: | नैके च  मुनय: ब्रह्मविद्याप्रतिपत्तये पिप्पलादं मुनिं गुरुत्वेन स्वीकृत्य तत्समीपं  गतवन्त: दृश्यन्ते | आचार्यमुखादधिगता विद्या साधुतमत्वं प्रापयति |   आचारं ग्राहयति ,  आचिनोति अर्थान् इति व्युत्पत्त्या आचार्य: स्वशिष्येभ्य: न केवलं विद्यां बोधयति अपि तु सदाचारं प्रापय्य तेषु जितेन्द्रियत्वं पोषयति | शिष्यगतान् सर्वान् दोषान्

निवारयति |   सन्देहांश्च परिहरति | सूक्ष्मांशान्  विशदीकरोति |

अत एव ‘ गुरुशुश्रूषया विद्या ‘ इत्यार्योक्त्या विद्यार्जनोपायेषु  गुरुशुश्रूषा  एव सर्वप्राथम्येन प्राधान्येन च  परिगण्यते |

अत्र ‘शुश्रूषा’ नाम श्रोतुमिच्छा | तथा च  गुरुवाक्यश्रवणासक्तिरेव  ज्ञानार्जने हेतु: |

“आचार्य: पूर्वरूपम्  अन्तेवास्युत्तररूपं, विद्या सन्धि: प्रवचनं सन्धानम् ; तेजस्विनावधीतमस्तु मा विद्विषावहै3 ” 

इत्यादि वाक्यान्यत्र प्रमाणत्वेन स्वीक्रियन्ते |

अथ यथाकथञ्चित्  कुतूहलतया, बहुश्रुतत्वबुद्ध्या गुरुशुश्रूषां विना येन केनापि मार्गेण विद्याभ्यासे क्रियमाणेsपि  सम्पूर्णं ज्ञानं  नोदे तीति  निरूपयितुमनेके दृष्टान्ता: समुपलभ्यन्ते | महाभारतान्तर्गतं यवक्रीतवृत्तान्तमत्रोदाहरणत्वेन स्वीकरणीयम् |

तथा हि :- यवक्रीत: भारद्वाजमुने: पुत्र: | स: गुरुकुलक्लिष्टं रैभ्य महर्षिं तादृशांस्तत्पुत्रान्  दृष्ट्वा तेभ्योsसूयति स्म |  पित्रा निवारितोsपि तस्य मन:परिवर्तनं नाsभवत् | गुरुशुश्रूषां विना केवलतपोबलेनैव महत्वं संपादयितुमैच्छत् |   

 तदर्थं तप: प्रारब्धवान् | इन्द्र: तस्य प्रत्यक्षीभूय  हे यवक्रीत !    विद्या तावत्  गुरुमुखेनैव प्राप्तव्या | तत्कृते उपायान्तरं नास्ति |

यदि भवता विना गुरुशुश्रूषां विद्या प्राप्ताsपि तदहङ्काराय  आत्म विनाशाय च कल्पते इत्युक्त्वान्तर्दधौ |

                 किन्तु यवक्रीत:  इन्द्रस्य वचनं तृणाय मत्वा तपोबलेनैवाधिगतविद्य: अभवत् | ततस्स एकदा रैभ्यस्याश्रमं गत्वा तत्र रैभ्यमहर्षे: स्नुषां दृष्ट्वा कामपीडितस्तामकामयत | साsपि भय भीता तस्य कामानां निराकर्तुं नाsशक्नोत् | तदनन्तरं भूतार्थं  सर्वं श्वशूराय रैभ्याय न्यवेदयत् | कुपितो मुनि: तपोबलेन एकं राक्षसं एकां सुन्दराङ्गीं  राक्षसीं   सृष्टवान् |  यवक्रीत: तां राक्षसीं

दृष्ट्वा   मोहोन्मत्त: तामनुससार | तत: राक्षस: यवक्रीतं निगृह्य व्यापादितवान् | तदनन्तरं रैभ्यपुत्रस्य उर्वावसो: प्रार्थनया देवा: तं पुनर्जीवितमकार्षु: | तदा पुनर्जीवितो यवक्रीत: देवानुद्दिश्य --- हे देवा: ! अहमपि रैभ्य इव अधीतसर्वशास्त्र: किल ! स: मां संहर्तुं कथं शक्तोsभवदिति | ततो देवास्तमुक्तवन्त: | हे यवक्रीत ! यथा रैभ्य: गुरुमुखाधीतसर्वशास्त्र: तथा न भवान् | अत: स: त्वत्तोsपि गरीयान्—

मैवं कृधा यवक्रीत | यया वदसि वै मुने |

ऋते गुरुमधीता हि सुखं वेदास्त्वया पुरा ||

******************************

अनेन तु गुरुन् दुखात् , तोषयित्वा स्वकर्मणा |

कालेन महता क्लेशात् ब्रह्माधिगतमुत्तमम्  ||

वस्तुत: मानवजीवने विद्यापेक्षया सदाचारस्य महती आवश्यकता अनुभूयते | आचारवत: पुरुषस्य यथा प्रशंसा श्रूयते तथैव सदाचार विहीनस्य निन्दापि  श्रूयते   --

         आचारहीनं न पुनन्ति वेदा:

         यद्यप्यधीता: सह  षड्भिरङ्गै:

         छन्दांस्येनं  मृत्युकाले त्यजन्ति

         नीडं शकुन्ता इव जातपक्षा: --  इत्यादि श्रुतिवचनेषु |

 सदाचार एव धर्मर्थकाममोक्षरुपचतुर्विधपुरुषार्थप्राप्तिसाधनम् | सदाचारसंपन्न एव विद्याया: संपूर्णफलानि सकलसुखानि चानुभवति | किञ्च दुर्जन: यद्यपि विद्यावान् तथापि परिहरणीयो  भवति | अत्रोक्तं भर्तृहरिणा—

 दुर्जन: परिहर्तव्य:, विद्ययाsलङ्कृतोsपि सन्

 मणिना भूषित: सर्प: किमसौ न भयङ्कर: ?

तथा च सदाचारपूर्वकविद्याप्राप्तये उत्तमशिक्षकस्यानिवार्यता वरीवर्ति | अत: विद्या गुरुमुखत: प्राप्या नात्वन्यथा इति शम् |      

                                                     *****

विद्याविषये कालिदासीया भावना

विद्याविषये कालिदासीया भावना

डाक्टर् . चिलकमर्ति दुर्गाप्रसाद राव्

3/106, प्रेम नगर, दयाल बाग, आगरा

+91 9897959425

dr.cdprao@gmailcom

आहारनिद्राभयमैथुनादिषु मानवस्य जन्तूनां च मध्ये कोsपि व्यत्यास: नास्ति | ज्ञानेनैव मानव: जन्त्वन्तरेभ्य: भिद्यते अतिशेते च | अत एव ज्ञानेन हीना: पशुभि: समाना: इत्युक्तं भर्तृहरिमहाकविना |  

ज्ञानं तु विद्यया प्राप्तुं शक्यते | अत एव मानवजीवने विद्याया: स्थानं महत्त्व पूर्णमस्ति | विद्याधिगमनप्रकारमुपनिषत्सु एवं प्रतिपादितम् | तथा हि :-

“ आचार्य: पूर्वरूपमन्तेवास्युत्तररूपम् | विद्या सन्धि: | प्रवचनं सन्धानम् ”

आचार्यपदं यास्काचार्येणैवं त्रिधा प्रतिपादितम् | आचरति इत्याचार्य: | आचारं ग्राहयति इत्याचार्य: | आचिनोति अर्थानित्याचार्य: |  एवं सदाचारवता आचार्येण भवितव्यम् | आचारं ग्राहयति इत्यपि आचार्य: | तथा च आचार्य: न केवलं स्वयमाचरति  इतरेभ्योsपि सदाचारं शिक्षयति | अपि च आचिनोति अर्थानित्याचार्य:  इत्युक्त्या विद्यार्थिनामुपकाराय निरन्तरं विषयसंग्रहणं करोतीति च ज्ञायते | य: स्वयमाचरति  स एव इतरेभ्योsपि शिक्षयितुमर्हति | नान्य: |

वेद: आचारहीनं पुरुषं विशेषेणाधिक्षिपति| उक्तं च –

आचारहीनं न पुनन्ति वेदा:

यद्यप्यधीता: सह षड्भिरङ्गै:

छन्दांस्येनं मृत्युकाले त्यजन्ति

नीडं शकुन्ता  इव जातपक्षा:  ||

 अन्ते समीपे अर्थात् गुरुकुले वसतीति शिष्य: अन्तेवासी भवति | तथा च पूर्व काले छात्र:  गुरो: समीपे वसन् विद्याभ्यासं करोति स्म इति तस्यान्तेवासित्वमन्वर्थकं भवति |

इदानीं विद्या नाम का ? विद्याधिगमनप्रकारा: के ? इति विषये महद्भि: पण्डितै: महती चर्चा कृता दृश्यते | अस्मिन् पत्रे विद्याविषये कालिदासमहाकविना ये ये विषया: प्रकटिता: , तान् सर्वान् समीकर्तुं प्रयत्न: क्रियते |

विद्याया: स्वरुपम् :

कालिदास: कुमारसंभवे पार्वत्या: विद्याभ्यासवर्णनावसरे विद्याया: स्वरूपं तदधिगमनप्रकारञ्च सम्यक् विशदयति---

तां हंसमाला: शरदीव गङ्गां

महौषधिं नक्तमिवात्मभास: |

स्थिरोपदेशादुपदेशकाले

प्रपेदिर प्राक्तनजन्मविद्या: ||

हंसा: वर्षाकाले वर्षभयात् हिमालयं गच्छन्ति पुन: शरत्काले स्वस्थानमायान्ति | ओषधय: दिवासमये कान्तिं त्यक्तवन्त इव दृश्यन्ते पुन: रात्रिसमये स्वतेजोभि:

प्रकाशन्ते | अत्र हंसानां तेजसां चानुपस्थिति:  तात्कालिकी एव भवति | विशिष्य ओषधिषु तेजसामभाव: न वस्तुत: अभाव: किन्तु निगूढरूपेण स्थितमेव भवति | तेज: दिवासमये निगूढमुषित्वा रात्रौ प्रकाशं पाप्नोति |

एवमेव पार्वत्या: बुद्धौ संस्काररूपेण निहिता: सर्वा: विद्या: सकृदुपदेशेन पुनरुद्बुद्धा:  इति वचनेन विद्या नाम सिद्धस्यैव  बहिरभिव्यक्ति: न नूतनतया साध्या इति गम्यते | कालिदासेन प्रतिपादित: अयम् अभिप्राय:  विवेकानन्देन प्रतिपादितस्य --- “ Education is the manifestation of the perfection already in man “ इति वचनस्य आधारभूत: अस्ति इत्यत्र  न कापि संशीति: |

प्रवचनं सन्धानमित्युक्तमित: पूर्वम् | अत्र प्रवचनं नाम किमित्याशंकायां विद्याबोधन प्रकार एव प्रवचनमिति कथ्यते | य: प्रवचनपटुर्भवति स: उत्तम: अध्यापक: भवति | कालिदास: स्वकीये विक्रमोर्वशीये नाटके उत्तमाध्यापकलक्षणं विशदीकुर्वन्नेवं  वदति 

श्लिष्टा क्रिया कस्यचिदात्मसंस्था

संक्रान्तिरन्यस्य विशेषयुक्ता |

यस्योभयं साधु स शिक्षकाणां

धुरि प्रतिष्ठापयितव्य एव ||

य: ज्ञानवान् भवति स: शिक्षक: भवितुं शक्नोति | किञ्च स्वेनाधिगतं ज्ञानमितरेभ्यो नैपुण्येन संक्रामयितुं शक्नोति स: उत्तमशिक्षक: भवितुमर्हति| तथा च न केवलं ज्ञानार्जनम् अपि तु तत्प्रकटनमपि अध्यापकस्यावश्यकं लक्षणमिति कालिदासस्याभिप्राय: | सर्वेषां शिक्षकाणां बोधनकौशलमावश्यकम् |

 विद्याभ्यासविषये कालिदासेन या प्रक्रिया सूचिता अस्ति सा प्रक्रिया सार्वकालिकी सार्वभौमिकी च वरीवर्ति | रघुवंशे वसिष्ठ: नन्दिनीधेनो: सेवनप्रकारं विशदीकुर्वन्नेवं दिलीपमादिशति |     

वन्यवृत्तिरिमां शश्वदात्मानुगमनेन गां

विद्यामभ्यसनेनैव प्रसादयितुमर्हसि

अस्य श्लोकस्यार्थस्तु तावदयम् |

हे राजन्! भवान् कन्दमूलफलादिकमाहारं  स्वीकुर्वन् अनुग्रहसिद्धिपर्यन्तं निरन्तराभ्यासेन विद्यामिव  निरन्तरानुसरणेन नन्दिन्या: सेवां कुरु |

अत्र केचन विषया: कविना सूचिता: सन्ति |       

य: विद्याभ्यासं चिकीर्षति तेनावश्यं  मिताहार एव स्वीकर्तव्य: नो चेन्निद्रा  आगच्छति विद्या अपगच्छति | फलावाप्तिपर्यन्तं निर्विरामप्रयत्न: कर्तव्य:  मध्ये न त्यक्तव्य इति भाव:|  अत्र विद्या केवलपरिश्रमेणैवाधिगन्तुं शक्यते इति उपायान्तरं  नास्तीति च गम्यते |

विद्याया: फलं किमित्याशंकायां विद्याया: फलं ज्ञानार्जनमेवेति कालिदास: प्रतिपादयति | तथा च धनार्जनमानुषङ्गिकमेव   भवति | अत: केवलधनार्जनाय विद्या नाsध्येतव्या | य: केवलं धनसम्पादनाय विद्याध्ययनं करोति स वणिक्

(व्यापारी) भवति | उक्तं च तेन | तथा हि  विक्रमोर्वशीये---

यस्यार्जनं केवलजीविकायै

तं ज्ञानपण्यं  वणिजं वदन्ति ||

विद्याव्यवस्था तावदेकेन सौधत्वेनोपमीयते चेत्सौधस्य चत्वार: स्तभा: इव विद्यारूपसौधास्यापि  चत्वार: स्तम्भा: सन्ति | पितर: , छात्रा: , अध्यापका: , प्रभुत्वं चात्र स्तम्भा: भवन्ति |  तत्र  सर्वे  स्तम्भा: दृढाश्चेदेव विद्याव्यवस्था सुदृढा भवति | अत्र विद्याभिवृद्धये सर्वेषामुत्तरदायित्वमस्ति  विशिष्य प्रभुत्वस्य | विद्याव्याप्तौ सर्वापि व्यवस्था प्रभुत्वेनैव कल्पनीया अस्ति | प्रभुत्वेन स्वकीया बाध्यता निर्वर्तव्या न कदापि विस्मर्तव्या |

कालिदास: दिलीपस्य राज्यपालनपद्धतिं विशदयन् वदति यद्राजा दिलीप एव प्रजाभ्य: विद्यां दापयति | तान् रक्षति | अन्नपानादिव्यवस्थां कल्पयित्वा पोषयति तथा च प्रजानां स एव पिता भवति | तेषां पितृणाञ्च केवलं जन्महेतुत्वेन पितृत्वम् |

कुटुम्बे पितु: यत्कर्तव्यमस्ति सत्सर्वं दिलीप एव स्वयं निर्वहति इति भाव:|

प्रजानां विनयाधानाद्रक्षणाद्भरणादपि |

स पिता पितरस्तासां केवलं जन्महेतव: ||    

विद्याभ्यास: शैशवावस्थायामेव करणीय इति कालिदास: रघुवंशजानां  राज्ञां वर्णनमुखेन सूचितवान् ---

शैशवेsभ्यस्तविद्यानां यौवने विषयैषिणां

वार्धके मुनिवृत्तीनां योगेनान्ते तनुत्यजाम्

 तत: विद्या कस्मै प्रदेया ?  इत्याशंकायां सा उत्तमाय शिष्याय प्रदेया न तु यस्मै कस्मै इति सूचयति कालिदास: | विद्या योग्याय शिष्याय दत्ता चेत् सफलं भवति नो चेत् न केवलं निष्फलम् अपि च विपरितफलाय भवतीति कालिदासेन सूचितम् |

अभिज्ञानशाकुन्तले  कण्वमहर्षि: दुष्यन्तेन वृतां शकुन्तलां प्रशंसन्नेवं वदति --वत्से! सुशिष्यपरिदत्ता विद्येवाशोचनीयासि  संवृत्ता| इति |

 अस्मिन् व्यासे स्थालीपुलाकन्यायेन केचन विषया: प्रस्तुता: | विषयान्तरा: ग्रन्थान्तरेषु द्रष्टव्या: ||         

*****