Spoken Sanskrit Lesson-25

  సంభాషణ సంస్కృతం –25

(Spoken Sanskrit)

Lesson-25

Dr.  Ch.  Durgaprasada Rao,

Reader in Sanskrit (Retd),

3/106, Premnagar, Dayalbagh, AGRA.

                                पञ्चमीविभक्तिः (अवधे:)

ఇంతకు ముందు మనం చతుర్థీవిభక్తి ఏఏ సందర్భాల్లో వస్తుందో తెలుసుకున్నాం . ఇప్పుడు పంచమీ విభక్తి ఎప్పుడెప్పుడు ఉపయోగించాలో సంగ్రహంగా తెలుసుకుందాం .  ఈ పంచమీ విభక్తి  అనేక సందర్భాల్లో వస్తుంది . కొన్ని ముఖ్యమైన అంశాలను ఈ పాఠంలో పరిశీలిద్దాం .

1. जनिकर्तु:  प्रकृति:  ( జనికర్తు: ప్రకృతి: ) అని వ్యాకరణ నియమం . ఒక వస్తువు వేరొక వస్తువులోంచి  పుడుతో౦టే లేక వెలువడుతో౦టే  అది ఎక్కడ నుంచి వెలువడుతో౦దో  ఆ వస్తువును చెప్పే పదానికి పంచమీ విభక్తి వస్తుంది .

For Example:-

1. पर्वतात् नदी  प्रभवति  (పర్వతమునుండి నది పుట్టును)

    River flows from a mountain

2. गोमयात् वृश्चिको जायते (పేడ నుంచి తేలు పుట్టును) 

   Scorpion is born from cow - dung

अन्नाद्भवन्ति भूतानि पर्जन्यादन्नसंभव:

यज्ञाद्भवति पर्जन्यो यज्ञ: कर्मसमुद्भव:

(भगवद्गीता )

ప్రాణులు అన్నం నుండి పుట్టును

అన్నం మేఘం వలనపుట్టును

మేఘం  యజ్ఞం వలన సంభవించును

యజ్ఞం కర్మలవలన జనించును .

అందువల్ల ఇక్కడ అన్నిటికి పంచమీ విభక్తి వచ్చి

“అన్నాత్” “ పర్జన్యాత్ “ “యజ్ఞాత్”  మొదలైన పంచమీ విభక్తి ప్రత్యయాలు ఏర్పడ్డాయి .

 

2. ध्रुवमपाये अपादानम्

రెండు వస్తువులు విడిపోయినప్పుడు ఏది స్థిరంగా ఉంటుందో దానికి అపాదానం అనే సంజ్ఞ వస్తుంది . అపాదాన సంజ్ఞ వచ్చిన పదం పంచమీ విభక్తిలో ఉంటుంది .

1. वृक्षात् फलं पतति

చెట్టునుండి పండు పడుచున్నది .

A fruit is falling from a tree.

2. बालक: विद्यालयात्  आगच्छति

బాలుడు పాఠశాలను౦డి వచ్చుచున్నాడు .

A boy is coming from school.

3. आकाशात् वर्ष: पतति

ఆకాశము నుండి వర్షము పడుచున్నది .

మొదలైన ఉదాహరణలు పరిశీలిద్దాం

Rain is falling from the sky.    

वृक्षात् फलं पतति అనే వాక్యంలో చెట్టు పండు ఒకప్పుడు కలిసే ఉన్నాయి . వాటికి వియోగం కలిగింది . చెట్టు అక్కడే స్థిరంగా ఉంది పండు పడిపోయింది . అందుకే చెట్టుకు అపాదానసంజ్ఞ , తద్ద్వారా పంచమీ విభక్తీ  వచ్చి वृक्षात् फलं पतति  అయింది. అల్లాగే बालक: विद्यालयात्  आगच्छति అనే వాక్యంలో బాలకుడు విద్యాలయం ఒకే చోట ఉండేవారు. బాలుడు వచ్చేశాడు . విద్యాలయం స్థిరంగా అక్కడే ఉంది.  అందువల్ల ఆ పదానికి అపాదానసంజ్ఞ  తద్ద్వారా పంచమీ విభక్తి వచ్చి बालक: विद्यालयात्  आगच्छति  అనే వాక్య౦  ఏర్పడింది .

3. भयहेतु:

    ఎవరికైనా భయం కలిగినచో ఆ భయానికి  కారకులెవరో వారిని సూచించే పదానికి పంచమీ విభక్తి వస్తుంది .

1. चोरात् भयं चोरभयम् (దొ౦గ వలన భయము )

ఇక్కడ భయానికి కారణం దొంగ అందువల్ల ఆ పదానికి పంచమీవిభక్తి వచ్చింది .

2. पापात्  भयं पापभयम् (పాపము వలన భయము ) ఇక్కడ భయానికి కారణం పాపం . అందువల్ల ఆ పదానికి పంచమీ విభక్తి వచ్చింది .

3. छात्राणां व्याकरणात् भीति: (విద్యార్థులకు వ్యాకరణము వలన భయము )

ఇక్కడ విద్యార్థులకు వ్యాకరణం వల్ల భయం . అందువల్ల వ్యాకరణ పదానికి పంచమీ విభక్తి వచ్చింది .

4. सज्जनानां दुर्जनेभ्यो भयम् (మంచివారికి  చెడ్డవారి వలన భయం)

    ఇక్కడ భయానికి కారణం చెడ్డ వాళ్ళు కాబట్టి ఆ పదానికి పంచమీ విభక్తి వచ్చి దుర్జనేభ్యో  అయింది.

5 मूषिकस्य मार्जालात् भयं भवति ( ఎలుకకు పిల్లివలన భయం )

6. चोरस्य रक्षकभटेभ्यो भयं भवति (దొంగకు రక్షకభటుల వలన భయం )

4. बहि: योगे (outside)

वनात् बहि: पर्वता: सन्ति (వనాత్ బహి: పర్వతా: సంతి )

ग्रामात् बहि: सरांसि सन्ति (గ్రామాత్ బహి: సరాంసి సంతి )

कूपात् बहि: मण्डूका: सन्ति (కూపాత్ బహి: మండూకా: సంతి)

Note:--  పంచమీ విభక్తి అకారాంత పుంలింగంలో ఈ విధంగా ఉంటుంది..

रामात् ---रामाभ्याम्—रामेभ्य:

ग्रामात्- ग्रामाभ्याम्-ग्रामेभ्य:

పంచమీ విభక్తి  ఆకారాంత స్త్రీ లింగంలో ఈ విధంగా ఉంటుంది..

रमाया: -रमाभ्याम् –रमाभ्य:

लताया: -लताभ्याम् –लताभ्य:

పంచమీ విభక్తి అకారంత నపుంసక పుంలింగంలో ఈ విధంగా ఉంటుంది.

वनात् –वनाभ्याम् –वनेभ्य:

पुष्पात् -पुष्पाभ्याम्- पुष्पेभ्य:

5. Formation of nouns and verbs

प्रातिपादिकम्

‘रम्’ क्रीडायाम् అనే ధాతువునకు భావార్థంలో घञ  అనే ప్రత్యయ౦ వస్తే రామ ‘ राम’ అనే రూపం ఏర్పడుతుంది . దీన్ని ప్రాతిపదిక అంటాం . ఈ ప్రాతిపదికకు విభక్తి ప్రత్యయాలు చేరితే అది పదం అవుతు౦ది.

n      विभक्तिप्रत्यया: ప్రథమాదివిభక్తులకు ఏకవచన , ద్వివచన , బహువచానాల్లో 

सु –औ –जस्

अम् –औट-शस

टा- भ्याम्- भिस्

(ङ्+ ए ) -  भ्याम् --भ्यस्

ङ्सि –   भ्याम्-     भ्यस्

ङ्स् –   ओस्-      आम्

(ङ्+ इ)  –ओस्-     सुप्           చేరితే       

          

                       एकवचनम्                 द्विवचनम्                बहुवचनम्

प्रथम:-- (राम + सु)  राम: -- (राम  + औ) रामौ -   (राम+ जस् )  रामा:

द्वितीय :-- (राम+अम् ) रामम्     (राम  + औ) रामौ – (राम + जस्) रामान्

तृतीया :--( राम +टा ) रामेण (राम + भ्याम्) रामाभ्याम्  (राम + भिस्) रामै:

चतुर्थी:--  (राम +ङ्+ ए) रामाय  ( राम+भ्याम्)  रामाभ्याम् (राम +भ्यस्) रामेभ्य:

पञ्चमी:--  (राम +ङ्सि) रामात्  (राम + भ्याम् ) रामाभ्याम्    (राम+भ्यस्) रामेभ्य:

षष्ठी :--     (राम +ङ्स्)  रामस्य (राम +ओस्) रामयो: (राम +आम्)      रामाणाम्

सप्तमी :-- (राम+ङ्+इ) रामे  (राम+ओस्) रामयो:  (राम +सुप्)          रामेषु  

అనే రూపాలు ఏర్పడతాయి . ఇది ఒక ఉదాహరణ మాత్రమే.

ఇక క్రియాపదం మాటకొస్తే 

n      धातु:  भू 

     भू –धातु: - వర్తమానకాలంలో

तिप् -- तस् -- झि

सिप्--- थस् -- थ

मिप्- वस् -- मस्

भू+(शप्)अ+ति =भवति

भू+(शप्)अ+ति =भवति

Present Tense

भव +( तिप्) ति   – भव (तस्)  त:  - भव (झि)  न्ति

भव (सिप्) सि – भव (थस्) थ:-   भव (थ) थ

भव (मिप्) मि – भव (वस्)  व:- भव (मस्) म:

भवति   –भवत:  - भवन्ति భవతి –భవత: -భవంతి

भवसि – भवथ:   -   भवथ భవసి – భవథ: -భవథ

भवामि –भवाव:  - भवाम: భవామి –భవావ: - భవామ:

అనే రూపాలు ఏర్పడతాయి .అలాగే ఆత్మనే పదంలో    

त –आताम् –झ

थास् –आथाम् –ध्वम्

इट –वहि –महिङ्    అనే ప్రత్యయాలు చేర్చగా

वन्दते –वन्देते –वन्दन्ते

वन्दसे –वन्देथे –वन्दध्वे

वन्दे –वन्दावहे –वन्दामहे

అనే వర్తమాన క్రియా రూపాలు ఏర్పడతాయి

•         ఇక మిగిలిన కాలాలకు సంబంధించిన క్రియా పదాలకు కూడ ఇవే ప్రత్యయాలు వర్తిస్తాయి . అవి అనేక మార్పులుపొంది ఆయా కాలాలకు సంబంధించిన క్రియాపదాలు ఏర్పడతాయి

A Sanskrit Sloka

सिंहो व्याकरणस्य कर्तुरहरत् प्राणान् प्रियान् पाणिनेः
मीमांसाकृतमुन्ममाथ सहसा हस्ती मुनिं जैमिनिम्।
छन्दोज्ञाननिधिं जघान मकरो वेलातटे पिङ्गलम्
अज्ञानावृतचेतसामतिरुषां कोऽर्थस्तिरश्चां  गुणैः॥ 

(पञ्चतन्त्रम् )

పాణిని మహర్షి సంస్కృత వ్యాకరణ శాస్త్రాన్ని మనకు అ౦ది౦చిన మహనీయుడు .ఆయన ప్రపంచ మేధావులలోనే ప్రథాన గణనీయుడు . అటువంటి పాణిని మహర్షిని ఒక సింహం చంపేసింది . మీమాంసా శాస్త్ర ప్రవర్తకుడైన జైమిని మహర్షిని ఒక ఏనుగు త్రొక్కి చంపేసింది. ఇక ఛ౦దశ్శా సత్రాన్ని  రచించిన పి౦గళనాగమహర్షిని వేలాతటంలో ఒక మొసలి చంపేసింది . అజ్ఞానం చేత మదించిన వారికి , అధికకోపంగల వారికి ఇతరుల యొక్క మంచి గుణాలతో పని లేదు .